شخصیت و کرامت انسانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شخصیت،
کرامت انسانی، نفس انسان،
روح انسان،
عزت نفس،
بندگی، خواهشهای نفسانی.
پرسش: در مورد حدیث «منهانت علیه نفسه فلا تامن شره» توضیح دهید؟
پاسخ: از دیدگاه
قرآن، تربیتی سازنده است که
انسان را متوجه ارزشهای وجودی و کرامت نفس خود کند تا در حفظ عزت نفس خویش بکوشد و انسان
مؤمن، آزاده و وارسته از هر قیدوبندی، مفید برای خود و جامعه و در نهایت عزیز در پیشگاه
خدا باشد. انسان که تن به
عبودیت و
زندگی حضرت حق داده است،
کرامت و بزرگواری را در خود احساس میکند و محکوم خواهشهای نفسانی نمیگردد و با معصیت خدا، نفس را به پستی نمیکشاند.
بحث در مورد این
حدیث به خاطر اینکه از یک جنبه اخلاقی و اجتماعی برخوردار است، مطالب زیادی و نکات بسیاری را در بر دارد. آنچه که در زیر میآید، به برخی نکات اصلی و مهم حدیث پرداخته شده و به صورت مختصر ارائه میشود.
این حدیث اخلاقی از
امام هادی (علیهالسلام) است که در
تحف العقول آمده است، آن حضرت میفرماید:
«
من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ کسی که نزد خودش احساس
شخصیت نکند، از شر او ایمن مباش».
از این جهت محور اصلی بحث، نخست مختصری در باب مفهوم نفس و واژهپردازی «هانت» و سپس در خصوص شخصیت و
کرامت انسانی است.
واژه «هانت» از «وَهَنَ» گرفته شده، به معنی ضعف، ناتوانی، وهن ضعف است در خلقت یا در
اخلاق.
در فرهنگ عامه، اصطلاحاً اهانت و توهین کردن است؛ چون در مقابل کسی نوعی ضعف و سستی نشان میدهد، روی این اصل به
فحاشی و پرخاشگری روی میآورد.
در اصطلاح
قرآن کریم «روح» حقیقتی است مجرد و پیراسته از ماده؛ اما از آن جهت که ارتباطی تنگاتنگ با جسم دارد، بدان «نفس» گفته میشود و این به لحاظ عامل حرکت و جنبشهای حیاتی اوست و به
انسان به عنوان یک موجود مُدْرِک و متفکر نیز دلالت دارد. بنابراین نفس همان انسان تحققیافته در نشئه
طبیعت و همان وجود مرتبط با جسم در
روح است.
اما مفهوم آن در معارف اسلامی با نفس حقیقی که عالیترین مرتبه آن
روح الهی و نازلترین مرتبه آن بعد جسمانی است.
منظور از
عزت نفس،
عزت در جمیع مراتب است؛ چنانکه منظور از
تهذیب نفس،
تهذیب در جمیع مراتب آن است، عزت نفس به معنای واقعی این است که حقیقت خویش را آنچنان که هست بیابد و از گرایش و میل به آنچه دور از شأن انسانی و ایمانی اوست، دوری کند و از اعمالی که او را به پستی انسانی و ایمانی میکشاند، پرهیز کرده، به آنچه سزاوار مرتبههای نفس است، روی میآورد.
نفس در قرآن، در کلام خدای منان، تنها راه رسیدن به
سعادت و رستگاری
تزکیه نفس و پاکی و زدودن دل از رذایل و آلودگیهای اعتقادی و اخلاقی است. آنجا که میفرماید:
«
وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا وَ ... قَدْ اَفْلَحَ مَن زَکاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا؛
سوگند به
خورشید و نورش و سوگند به ماه؛ بهراستی هر که در پاکی و
کمال خویش کوشید، رستگار شد و آن کس که خود را آلوده ساخت، زیانکار شد».
به
روایت زیر توجه کنید:
مردی به نام «مجاشع» بر
رسول گرامی اسلام (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) وارد شد و عرض کرد یا «رسول الله» طریق
شناخت حق چیست؟ حضرت فرمودند: «معرفة النفس» راه معرفت حق، «
شناخت نفس است». باز سوال کرد: یا
رسول الله! چه راهی برای معرفت نفس وجود دارد؟ حضرت فرمود: «الاستعانه بالحق علی النفس»؛ «یاری جستن از
حق برای شناخت نفس».
براساس این
حدیث، راه اصلاح نفس، یاری خواستن از
خداوند متعال است و استعانت از خدا بدین معناست که به آنچه امر فرموده است،
عمل نماییم و پیرو مخلص او باشیم.
همه انسانها از دیدگاه قرآن دارای کرامت ذاتیاند؛ چراکه انسان موجودی برگزیده الهی است که خداوند او را نسبت به سایر موجودات
عالم، در
آفرینش کرامت بخشیده و در میان موجودات این
جهان، از مواهب و تواناییها، ظرفیت و قابلیتهای خاصی برخوردار است که او را از دیگر آفریدگان ممتاز میسازد؛ اما کرامت و ارزش انسان در گرو انتخاب آگاهانه راه کمال و
تقوا است. در این مسیر طبعاً همه انسانها دارای ارزش مطلق و یکسان نخواهند بود؛ بلکه اهل
ایمان و
عمل صالح دارای فضایل و ارزشهای والا و مثبت، و اهل
کفر و عصیان دارای رذایل و عناصر منفی بوده و هر یک مراتب مختلفی خواهند داشت.
منظور از کرامت ارزشی، کرامتی است که بالقوه در ضمیر انسان وجود دارد. حال خود اوست که ارزش این کرامت را به کدام طرف بکشاند یا به فعلیت برساند. در واقع شخصیتی که برای دیگران و در راه تکامل دیگران قدم برداشتن. حرکت آگاهانه به سوی ارزشها و طوری حرکت کردن که
کرامت ذاتی را به کرامت ارزشی متصل نمودن.
در
سوره اسراء آیه ۱۷، خداوند متعال به ارزش و کرامت انسان اشاره نموده و میفرماید: «ما
فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم و بر
دریا و خشکی سوار کردیم و...» .
پس کرامت ارزشی، تنها با سعی و تلاش، همواره با تقوا در جهت کمال، با
هدایت و توفیق الهی نصیب انسان میگردد:
ـ «
وَاَنْ لَیْسَ لِلانْسَانِ اِلا مَا سَعَی؛
و اینکه برای مردم پاداشی جز آنچه خود تلاش کردهاند، نیست».
ـ «
کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ؛
هر نفس در گرو عملی است که انجام داده است».
دستیابی به کرامت ارزشی در سایه افزایش ظرفیت هیجانی،
سعه صدر و عمل صالح حاصل میشود. در واقع دو محور اساسی و اصلی در دستیابی به کرامت ارزشی وجود دارد که عبارتاند از:
۱. عمل صالح؛
۲.
شرح صدر.
بحث دیگر این است که شخصیت هر فرد نشانگر ارزش وجودی آن در اجتماع و جامعه است. همانطور که بیان شد،
گناه مهمترین عامل تخریب شخصیت فرد است. آدمی به جز آنچه که زیربنای موقعیت، آبرو و منش ظاهری او را میسازد، باید درصدد به دست آوردن عوامل دیگری برآید که بنیانگذار ارزشهای معنوی گردد. ترک گناه از بزرگترین این عوامل است که سازنده شخصیت حقیقی هر فرد میباشد.
امام علی (علیهالسلام) در
نهج البلاغه میفرماید: «
من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته؛ کسی که برای خود
شخصیت قائل است، شهواتش در پیش او پست و ناچیز خواهد بود».
بزرگترین و در همان حال دلفریبترین الگوی منش الگوی نهانی شخصیت است که هر کس در وجدان و ذات خود، بدان باید برسد و گناه هر چند پنهانی، این پیکره بلند و دلفریب را از درون میشکند و گرچه در بیرون، مردم آن را سالم بپندارند.
در جای دیگر
حضرت علی (علیهالسلام) چنین میفرماید: «
من هانت علیه نفسه فلا تُرْجَ خیرُه؛ کسی که شخصیت نزد او خوار و پست باشد، به خیر او امیدی نیست».
از طرف دیگر، کسانی برای خود ارزشی قائل نیستند و کرامت خود را ارج نمینهند، افرادی هنجارشکناند و در نتیجه به هیچ چیز از اصول اخلاقی و عرفی پایبند نیستند. در واقع یکسری رفتارهایی را در جامعه انجام میدهند که به
شخصیت و کرامت نفس انسانی لطمه وارد میشود؛ و مشخص است که در چنین رفتاری جامعه افراد با شخصیت را از دست میدهد و زمینههای نابودی و به
انزوا کشاندن الگوهای درست را به همراه دارد و موجب بروز افراد بزهکار عاصی و مجرم میشود.
نتیجه آنچه گفتیم این است که: از دیدگاه قرآن، تربیتی سازنده است که انسان را متوجه ارزشهای وجودی و کرامت نفس خود کند تا در حفظ عزت نفس خویش بکوشد و انسان مؤمن، آزاده و وارسته از هر قیدوبندی مفید برای خود و جامعه و در نهایت عزیز در پیشگاه خدا باشد. آری! انسان که تن به
عبودیت و
زندگی حضرت حق داده است، کرامت و بزرگواری را در خود
احساس میکند و محکوم خواهشهای نفسانی نمیگردد و با معصیت خدا، نفس را به پستی نمیکشاند.
۱. استاد شهید مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، قم، ۱۳۷۸۹ ش، ص۲۰۹، (بحث ارزش کرامت در قرآن و حدیث).
۲. آیتالله جوادی آملی، مبانی اخلاق در قرآن، انتشارات مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۷۷ ش، جلد دوم، ص۱۶۷، (بحث اهمیت تهذیب نفس).
۳. آیتالله مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندری، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمةاللهعلیه)، قم، ۱۳۷۸ ش.
۴. رضا فرهادیان، مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و حدیث، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ ش، ص۲۵۲.
۵. نهج البلاغة امام علی (علیهالسلام)، ترجمه محمد دشتی، ناشر،
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شخصیت و کرامت انسانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۳/۰۸.