• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

دریا

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: دو دریا، سوره الرحمن، تفسیر باطنی، حضرت علی علیه‌السلام، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها.

پرسش: آیا مراد از دو دریایی که در سوره الرحمان از آنها یاد شده، علی ـ علیه‌السلام ـ و فاطمه ـ سلام‌الله‌علیها ـ هستند؟

پاسخ:خداوند در بیان یکی از نعمت‌های خود، ‌از دو دریا یاد می‌کند که از یک‌دیگر متفاوت هستند، با یک‌دیگر برخورد و ارتباط دارند؛ اما در‌عین‌حال هیچ‌یک نمی‌تواند بر دیگری غلبه کند؛ زیرا در میان این دو حائل و مانعی وجود دارد.
تفسیر ظاهری آن است که این دو دریا با دو ویژگی متفاوت در کنار یک‌دیگر هستند، اما مانعی در این میان وجود دارد که به هیچ‌یک اجازه نمی‌دهد بر دیگری غلبه پیدا کند و این به حق نشانی بزرگ از قدرت و عظمت الهی است.
علاوه بر تفسیر فوق، روایتی وجود دارد که یکی از معانی باطنی قرآن را بیان می‌کند و منظور از دو دریا را علی علیه‌السلام و فاطمه ـ سلام‌الله‌علیها ـ می‌داند. البته این تفسیر باطنی منافاتی با حجیت معنای ظاهری ندارد.






۱.۱ - خلقت دو دریا

خداوند در سوره الرحمن، ‌تعدادی از نعمت‌ها و نمایی از قدرت خود را بیان می‌فرماید؛ مانند این آیه: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ. بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ»؛ «دو دریای (شیرین و شور) را روان ساخت؛ در‌حالی‌که همواره باهم تلاقی و برخورد دارند. (ولی‌) میان آن دو حایلی است که به هم تجاوز نمی‌کنند (در نتیجه با هم مخلوط نمی‌شوند!)».

۱.۲ - مراد از دو دریا

سپس این دو دریا را این‌گونه توصیف می‌کند: «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ»؛ «از آن دو دریا لؤلؤ و مرجان بیرون می‌آید».

و در آیه دیگری منظور از «البحرین» (دو دریا) به‌روشنی به دست می‌آید:‌ «وَ هُوَ الَّذی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً»؛ «او است که دو دریا را به هم درآمیخت، این شیرین و گوارا و آن شور و تلخ، و میانشان مانعی قرار داد نفوذ ناکردنی تا با هم مخلوط نشوند (گویا هر یک به دیگری می‌گوید) دور باش و نزدیک نیا».
بنابراین منظور از دو دریا، دریای آب شیرین و دیگری دریای آب شور است.


حال با توجه به نکاتی که در ذیل می‌آید، می‌توان مراد آیه را فهمید:

۲.۱ - عدم غلبه دو دریا بر یک‌دیگر

این دو دریا با یک‌دیگر برخورد و با هم مناسبت دارند، اما در‌عین‌حال هیچ‌یک نمی‌تواند بر دیگری غلبه کند؛ زیرا در میان این دو حائل و مانعی وجود دارد. این دو دریا با دو ویژگی متفاوت در کنار یک‌دیگر هستند، اما مانعی در این میان وجود دارد که به هیچ‌یک اجازه نمی‌دهد بر دیگری غلبه پیدا کند و این به حق نشانی بزرگ از قدرت و عظمت الهی است؛ لذا خداوند در ادامه می‌فرماید: «فَبِأَیّ‌ِ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ»؛ «پس کدام‌یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟»..

۲.۲ - دیدگاه‌هایی درباره دریا

در این‌که مراد از این دو دریا کدام دریاها و یا رودهاست، اختلافاتی وجود دارد:

۲.۲.۱ - اول

رودخانه‌های عظیم آب شیرین هنگامی که به دریاها و اقیانوس‌ها می‌ریزند معمولاً دریایی از آب شیرین در کنار ساحل تشکیل می‌دهند و آب شور را به عقب می‌رانند و عجب این‌که تا مدت زیادی این دو آب شیرین و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آمیخته نمی‌شوند و این به حق فصلی از عجائب الهی است که مایه عبرت بشر است.

۲.۲.۲ - دوم

برخی مفسران این دو دریا را به برخی دریاهای امروزی معنا کرده‌اند.
[۷] شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق:حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، ج ۴، ص ۳۳۲، داد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
[۸] ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمدمهدی، ج ۱۸، ص ۲۵۳، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.
البته بر این تفاسیر نیز انتقاداتی وجود دارد.

۲.۲.۳ - سوم

برخی مفسران نیز این‌گونه تقریر کرده‌اند که منظور از دو دریا، دریای زمین و آسمان است، به این معنا که وقتی آب بخار می‌شود و به آسمان می‌رود و ابرها را تشکیل می‌دهد. این آب‌ها شیرین هستند و جدا از آب شور دریا.
[۱۱] ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: الطیب، اسعد محمد، مکتبة نزار مصطفی الباز، ج ۸، ص ۲۷۰۸، عربستان سعودی، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
البته این تفسیر نیز خالی از اشکال نیست که لفظ دریا را نمی‌توان بر ابر و امثال آن اطلاق کرد.

۲.۳ - مراد از مانع در دریا

خداوند از مانعی که میان این دو دریاست، این‌گونه تعبیر می‌فرماید:‌ «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ»؛‌ در این‌که منظور از این برزخ چیست؛ اقوالی وجود دارد:

۲.۳.۱ - تحقق قدرت خداوند بر امری

بسیاری از تفاسیر با عبارت «حاجز من قدرة الله» از آن یاد کرده‌اند. به نظر می‌رسد این تعبیر نوعی ابهام با خود دارد و تنها بیان‌کننده این نکته است که قدرت الهی بر این امر تحقق گرفته و مانع این امر عجیب شده است. حال آیا قدرت الهی بر امری تحقق گرفته و آن نقش واسطه را بازی کند یا نه، ‌از این قول جوابی به دست نمی‌آید. در نهایت، این نظریه با کلیتی که دارد، می‌تواند با اقوال دیگر جمع شود.

۲.۳.۲ - قدرت خداوند به تنهایی

برخی دیگر تصریح کرده‌اند که تنها قدرت الهی و خواست خداوند است که مانع از این امر شده که این دو دریا با یک‌دیگر تصادم پیدا کرده و یکی بر دیگری غلبه پیدا کند.
[۱۷] مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۲۰۸، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.


۲.۳.۳ - وجود جزیره‌ها

برخی مفسران که منظور از دو دریا را برخی دریاهای امروزی دانسته‌اند؛ مانع میان این دو را جزیره‌هایی که در میان این دو وجود دارند، بیان کرده و می‌گویند این‌ها موانعی هستند که خداوند ایجاد کرده است.

۲.۳.۴ - اقوال دیگر

و دیدگاه‌های دیگری که در این مقام وجود دارد.

۲.۳.۵ - روایتی از یحیی بن سعید

روایتی در ذیل این آیه نقل شده است: یحیی بن سعید قطان گوید: از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که در تفسیر آیه شریفه: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» می‌فرمود: «علی و فاطمه دو دریای ژرف‌اند که هیچ‌کدام بر دیگری ستم نکند» و «لؤلؤ و مرجان در «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ»؛‌ یعنی حسن و حسین که از این دو دریا بیرون می‌آیند».

۲.۳.۶ - نقلی دیگر

در برخی نقل‌ها نیز علاوه بر روایت فوق، پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله را مصداق «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ» بیان کرده‌اند.
[۲۴] ابن عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل أمیر المؤمنین (ع)، محقق و مصحح: حرز الدین، عبد الرزاق محمد حسین، ص ۲۱۶، دلیل ما، قم، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
این روایت در منابع اهل سنت نیز نقل شده است.
[۲۶] سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ۶، ص ۱۴۲ ـ ۱۴۳، کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.



این‌گونه تفسیر روایات که در مورد بسیاری از آیات وجود دارد، به‌عنوان تفسیری از باطن قرآن مطرح می‌باشد؛‌ یعنی قرآن با توجه به الفاظ به کار رفته شده، معنای ظاهری خود را دارد و علاوه بر آن، می‌توان با استفاده از روایات، معانی باطنی نیز برای آن در نظر گرفت، و بر فرض قبول سند روایت، می‌توان بر آن، علاوه بر معنای ظاهری استناد کرد.


۱. الرحمن (۵۵)، آیه ۱۹ و ۲۰.    
۲. الرحمن (۵۵)، آیه ۲۲.    
۳. فرقان (۲۵)، آیه ۵۳.    
۴. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه:بلاغی‌، محمدجواد، ج ۹، ص ۳۳۵ ۳۳۶.    
۵. الرحمن (۵۵)، آیه ۲۱.    
۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۳، ص ۱۲۵، دارالکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    
۷. شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق:حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، ج ۴، ص ۳۳۲، داد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
۸. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمدمهدی، ج ۱۸، ص ۲۵۳، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق.
۹. نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، إیجاز البیان عن معانی القرآن، تحقیق:القاسمی‌، دکتر حنیف بن حسن، ج ۲، ص ۷۸۶، دار الغرب الاسلامی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
۱۰. به نقل از ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق:شمس الدین، محمدحسین، ج ۷، ص ۴۵۵، دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.    
۱۱. ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: الطیب، اسعد محمد، مکتبة نزار مصطفی الباز، ج ۸، ص ۲۷۰۸، عربستان سعودی، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
۱۲. شبر، سید عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، ص ۴۹۷، دارالبلاغة للطباعة و النشر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۱۳. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق:شحاته، عبدالله محمود، ج ۴، ص ۱۹۷، دار إحیاء التراث، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.    
۱۴. بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق:المهدی‌، عبدالرزاق، ج ۴، ص ۳۳۳، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.    
۱۵. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۴۴۵، دارالکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.    
۱۶. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۷، ص ۲۰۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.    
۱۷. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۲۰۸، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
۱۸. ‌ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق:المهدی‌، عبدالرزاق، ج ۴، ص ۲۰۹، دارالکتاب العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
۱۹. ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج ۹، ص ۱۸۱، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
۲۰. نخجوانی، نعمت الله بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، ج ۲، ص ۳۷۵، دار رکابی للنشر، مصر، چاپ اول، ۱۹۹۹م.    
۲۱. شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، ج ۱، ص ۶۵، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.    
۲۲. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج ۱، ص ۱۴۸، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.    
۲۳. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح:موسوی جزائری، طیب،‌ ج ۲، ص ۳۴۴، دارالکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۴. ابن عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل أمیر المؤمنین (ع)، محقق و مصحح: حرز الدین، عبد الرزاق محمد حسین، ص ۲۱۶، دلیل ما، قم، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
۲۵. حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق:محمودی‌، محمدباقر، ج ۲، ص ۲۸۴، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.    
۲۶. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ۶، ص ۱۴۲ ـ ۱۴۳، کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.



پایگاه اسلام کوئست.    


رده‌های این صفحه : تفسیر | قرآن شناسی




جعبه ابزار