• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جایگاه مسجد جامع در آموزه‌های دینی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: مسجد، احکام مسجد، مسجد جامع، جایگاه تعریف فضیلت.

پرسش: آیا عنوان مسجد جامع در روایات آمده است؟ تعریف فقهی مسجد جامع و احکام فقهی آن چیست؟

پاسخ: در روایات فضیلت‌های زیادی برای مسجد جامع شمرده شده است از جمله: نماز در مسجد جامع هر شهر برابر صد نماز است و همچنین دارای احکام مخصوص به خود در باب اعتکاف است.


واژه «مسجد جامع» از ترکیب دو واژه «مسجد» و «جامع» ایجاد شده است که مقصود از آن در هر شهر و یا محله و منطقه‌ای، بزرگ‌ترین مسجد آن‌جا است
[۱] سیوری حلّی، مقداد بن عبد‌اللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، ج۱، ص۴۰۱، محقق، مصحح، حسینی کوه‌کمری، سید عبد اللطیف، قم، ‌کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
که معمولاً مردم بیشتری در آن گرد هم می‌آیند،
[۲] نجفی، محمد‌حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۱۷۱، محقق، مصحح، قوچانی، عباس، آخوندی، علی، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.    
و در آن‌جا نماز جماعت و یا نماز جمعه می‌خوانند.
[۳] اشتهاردی، علی پناه، مدارک العروة، ج۲۱، ص۴۲۴، تهران، دار الاسوة للطباعة و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
به عبارت دیگر، مسجد جامع مسجدی است که در بیشتر اوقات، نمازگزاران بیشتری نسبت به دیگر مساجد داشته باشد.
[۴] موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، ج۱، ص۱۵۴، محقق، مصحح، کریمی جهرمی، علی، ثابتی همدانی، علی، نیری همدانی، علی، قم، ‌دار القرآن الکریم‌، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.    

بر اساس تعاریف یاد شده، نام‌گذاری یک مسجد به «مسجد جامع» به تنهایی کافی نبوده و آنچه یک مسجد را تبدیل به «مسجد جامع» واقعی می‌کند، آن است که در عمل، مهم‌ترین مسجد شهر و منطقه به شمار آید، نه آن‌که تنها نامش «مسجد جامع» باشد.
در منابع برای این‌گونه مساجد از تعابیر گوناگونی مانند «جامع»، «مسجد جماعت»،
[۵] مجلسی، محمد‌تقی، لوامع صاحبقرانی، ج۶، ۶۸۷، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.    
«مسجد جامع»،
[۶] نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۳، ص۵۵‌.    
«مسجد اعظم»،
[۷] عمانی، حسن بن علی، حیاة ابن ابی‌عقیل و فقهه، ص۳۲۰، قم، مرکز معجم فقهی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
و... استفاده شده است.

گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که پیشینه مسجد جامع به همان دوران آغاز اسلام و دوران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد؛ چراکه با حضور آن‌حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه، نیاز به پایه‌گذاری مرکزی احساس می‌شد که هم عبادت‌گاه مسلمانان بوده، و هم مرکزی برای اجتماع مردم جهت بررسی امور سیاسی، قضایی، آموزش مسائل دینی، تصمیم‌گیری‌های نظامی و... باشد.
[۸] ر.ک:سایت ویکی پرسش، مقاله «هدف از تاسیس مسجد النبی».    
از‌این‌رو عملا مسجد النبی به عنوان مسجد جامع در نظر گرفته شد و بر‌این‌اساس، برخی فقها مسجدالنبی را نیز مسجد جامع به شمار می‌آورند؛
[۹] محدث بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۷، ص۳۲۷، محقق، مصحح، ایروانی، محمد تقی، مقرم‌، سید عبد الرزاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.    
حتی اگر به چنین نامی شناخته نشود.
اما نخستین و مهم‌ترین مسجدی که در روایات از آن با عنوان مسجد جامع یاد شده، مسجد کوفه است که در دوران عمر بن خطاب و به پیشنهاد سعد بن ابی‌وقاص
[۱۰] ر.ک:سایت اسلام کوئست، مقاله «زندگی‌نامه سعد بن ابی وقاص».    
ساخته شد.
[۱۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۴، تحقیق، ابراهیم، محمد ابو الفضل، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
این مسجد در زمان حکومت امام علی (علیه‌السّلام)، مقر حکومت آن‌ حضرت (علیه‌السّلام) بود.
[۱۲] شیخ صدوق، خصال، ج۱، ص۲۰۹، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.    
(البته در برخی از موارد مساجدی به نام مسجد جامع معروف می‌شدند: شخصی به نام ماناهیه بعد از ایمان به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شهر مرو بازگشت و منزل خود را مسجد جامع قرار داد.)
[۱۳] ر.ک:ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۴، ص۳۱۵، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.    
البته روایات فراوانی شاهد آن است که این مکان از دیرباز مکانی مقدس بوده و سابقه تاریخی کهن‌تری دارد، و در دوران اسلامی تنها بازسازی شده است.

در روایات فضیلت‌های بسیاری برای مسجد جامع برشمرده شده است؛ مانند:
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «نشستن در مسجد جامع برای من از نشستن در بهشت بهتر است؛ چراکه بودن در بهشت رضایت و خشنودی نفس من را به دنبال دارد؛ اما بودن در مسجد جامع رضایت خدا را در پی دارد».
[۱۴] ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، ص۲۰۸، محقق، مصحح، موحدی قمی، احمد، بیروت، دار الکتب الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.    

از حضرتشان نقل است: «خواندن یک نماز در مسجد الاقصی برابر هزار نماز است. در مسجد جامع هر شهر برابر صد نماز. در مسجد محله برابر بیست و پنج نماز. در مسجد بازار برابر دوازده نماز و نماز در منزل و به صورت فرادا تنها برابر با یک نماز می‌باشد».
[۱۵] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۵۳، محقق، موسوی خرسان، حسن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    

بعضی از خلفای اهل‌سنت، مانند عمر بن خطاب نیز نماز جماعت و مستحبی در مسجد جامع را برتر از حج و عمره مستحبی می‌دانستند.
[۱۶] بحشل، اسلم بن سهل، تاریخ واسط، ج۱، ص۱۷۹، تحقیق، کورکیس عواد، بیروت، عالم الکتب، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    


بر اساس روایات، مسجد جامع دارای احکام مخصوص به خود است:
اگرچه بر اساس برخی نظرات، اعتکاف تنها باید در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره) باشد،
[۱۷] ر.ک:سایت ویکی پرسش، مقاله «اعتکاف در اسلام».    
اما روایاتی نیز وجود دارد که اعتکاف در مساجد جامع شهرها را نیز در مرحله دوم مجاز می‌داند.
در همین راستا عمر بن یزید از امام صادق‌ (علیه‌السّلام) پرسید: نظر شما در مورد اعتکاف در یکی از مساجد معمولی شهر بغداد چیست؟! امام (علیه‌السّلام) فرمود: جز در مسجد جامعی که امام عادلی در آن‌جا اقامه جماعت کرده باشد، اعتکاف نکنید و بهتر آن است که در مسجد کوفه، مسجد بصره، مسجد مدینه، و مسجد مکه اعتکاف کنید».
[۱۸] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.    

همچنین حضرت‌شان (علیه‌السّلام) فرمود: «اعتکاف جز با روزه داشتن در مسجد جامع تحقّق نمی‌پذیرد».
[۱۹] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۸۴، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر.    

برقراری اعتکاف در مسجد جامع نشان از اهمیت این مسجد نزد شارع مقدس دارد که این عبادت را تنها در این مکان معین از ما خواسته است. البته در تشریع این حکم حتماً مصالحی مورد نظر بود که شاید عقل ما نتواند به‌طور یقین بدان دست یابد. شاید اسلام با منحصر نمودن اعتکاف در مساجد بزرگ بخواهد نوعی کنترل بر کمیت و کیفیت آن وجود داشته باشد و در کنار این عبادت، ارزش‌های دیگری؛ مانند وحدت و همراهی و هم‌دلی نیز مطرح شود.
[۲۰] ر.ک:سایت ویکی پرسش، مقاله «اعتکاف در اسلام».    

البته گفتنی است؛ برخی از فقها معتقدند که اعتکاف باید تنها در مساجد چهارگانه انجام شود و در مسجد جامع تنها باید به قصد رجاء در آن اعتکاف نمود.
[۲۱] امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۱، ص۳۰۵، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.    

گناهانی که در مسجد جامع انجام شود؛ عقوبت و مجازات بیشتری در مقایسه با دیگر مکان‌ها خواهد داشت.
[۲۲] حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، ص۴۱۹-۴۲۰، محقق، مصحح، استادی‌، رضا، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.    


۱. ↑ سیوری حلّی، مقداد بن عبد‌اللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، ج۱، ص۴۰۱، محقق، مصحح، حسینی کوه‌کمری، سید عبد اللطیف، قم، ‌کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
۲. ↑ نجفی، محمد‌حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۷، ص۱۷۱، محقق، مصحح، قوچانی، عباس، آخوندی، علی، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.    
۳. ↑ اشتهاردی، علی پناه، مدارک العروة، ج۲۱، ص۴۲۴، تهران، دار الاسوة للطباعة و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
۴. ↑ موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، ج۱، ص۱۵۴، محقق، مصحح، کریمی جهرمی، علی، ثابتی همدانی، علی، نیری همدانی، علی، قم، ‌دار القرآن الکریم‌، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.    
۵. ↑ مجلسی، محمد‌تقی، لوامع صاحبقرانی، ج۶، ۶۸۷، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.    
۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۳، ص۵۵‌.    
۷. ↑ عمانی، حسن بن علی، حیاة ابن ابی‌عقیل و فقهه، ص۳۲۰، قم، مرکز معجم فقهی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
۸. ↑ ر.ک:سایت ویکی پرسش، مقاله «هدف از تاسیس مسجد النبی».    
۹. ↑ محدث بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۷، ص۳۲۷، محقق، مصحح، ایروانی، محمد تقی، مقرم‌، سید عبد الرزاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.    
۱۰. ↑ ر.ک:سایت اسلام کوئست، مقاله «زندگی‌نامه سعد بن ابی وقاص».    
۱۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۴، تحقیق، ابراهیم، محمد ابو الفضل، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
۱۲. ↑ شیخ صدوق، خصال، ج۱، ص۲۰۹، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.    
۱۳. ↑ ر.ک:ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۴، ص۳۱۵، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.    
۱۴. ↑ ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، ص۲۰۸، محقق، مصحح، موحدی قمی، احمد، بیروت، دار الکتب الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.    
۱۵. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۵۳، محقق، موسوی خرسان، حسن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۶. ↑ بحشل، اسلم بن سهل، تاریخ واسط، ج۱، ص۱۷۹، تحقیق، کورکیس عواد، بیروت، عالم الکتب، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    
۱۷. ↑ ر.ک:سایت ویکی پرسش، مقاله «اعتکاف در اسلام».    
۱۸. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.    
۱۹. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۸۴، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر.    
۲۰. ↑ ر.ک:سایت ویکی پرسش، مقاله «اعتکاف در اسلام».    
۲۱. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۱، ص۳۰۵، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.    
۲۲. ↑ حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، ص۴۱۹-۴۲۰، محقق، مصحح، استادی‌، رضا، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «جایگاه مسجد جامع در آموزه‌های دینی»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۳/۲۲.    


رده‌های این صفحه : مباحث حدیثی | مسجد جامع
جعبه ابزار