کسب حضور قلب در نماز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نماز، حضور قلب.
پرسش: چگونه می‌توان در نماز حضور قلب داشت؟
پاسخ: حضور قلب نزد
فقها، از شرایط قبول نماز است، نه از شرایط صحت نماز و بین این دو فرق است؛ زیرا ممکن است نمازی تمام شرایط فقهی‌ای که برای احکام نماز در رساله‌های عملیه آمده است، داشته باشد و احتیاجی به اعاده نماز نباشد، اما دارای شرایط قبول و کمال نباشد. در این صورت درست است که نماز بدون
حضور قلب، اعاده یا قضا ندارد، اما این نماز فایده و ثوابی برای نمازگزار نخواهد داشت.
برخی راه‌های کسب حضور قلب در نماز، عبارت‌اند از: اهمیت دادن به نماز،
شناخت و آگاهی، احساس نیاز، فهمیدن معانی نماز،
یاد مرگ و نماز وداع،
دعا و طلب حضور قلب در نماز، تمرین و ممارست، و کم کردن از اشتغال به امور دنیوی.
از آن‌جایی که
روح و حقیقت نماز، بر وجود حضور قلب استوار است و آثار و فوایدی که برای نماز در
آیات و
روایات آمده، مخصوص نماز با حضور قلب است، لذا ائمه
معصومین (علیهم‌السلام) در روایات متعددی بر این مسئله مهم تأکید داشته‌اند، که به عنوان نمونه به ذکر یک روایت اکتفا می‌کنیم:
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: بر تو است که در نمازت توجه قلبی داشته باشی؛ پس همانا از نمازت آن مقداری برای تو محسوب می‌شود که با قلبت توجه به نماز داشته‌ای.
آن‌چه برای کسب حضور قلب در نماز مهم است، این است که شرایط و عوامل ایجاد چنین حالتی را مهیا کنیم و موانع آن را برطرف کنیم؛ چراکه حواس ظاهری و حواس باطنی انسان مثل پرنده‌ای از یک شاخه به شاخه دیگر و از یک مسئله به مسئله دیگر پرواز می‌کنند، حال با وجود این مانع، به دست آوردن حضور قلب مشکل‌تر خواهد شد و زحمت بیشتری را می‌طلبد.
قبل از پرداختن به راه‌های فراهم کردن
حضور قلب در نماز، ذکر این نکته لازم است که حضور قلب یکی از شرایط و آداب باطنی نماز است و طبق روایات، شرط قبولی نماز است؛ یعنی آثار معنوی و اخروی نماز منوط بر داشتن حضور قلب در نماز است که البته خود دارای مراتبی بس فراوان است. با وجود این، حضور قلب نزد فقها، از شرایط قبول نماز است، نه از شرایط
صحت نماز و بین این دو فرق است؛ زیرا ممکن است نمازی تمام شرایط فقهی‌ای که برای
احکام نماز در رساله‌های عملیه آمده است، داشته باشد و احتیاجی به اعاده نماز نباشد، اما دارای شرایط قبول و
کمال نباشد. در این صورت درست است که نماز بدون حضور قلب، اعاده یا قضا ندارد، اما این نماز فایده و ثوابی برای نمازگزار نخواهد داشت.
شرایط و عواملی که جهت داشتن حضور قلب در نماز مهم و مؤثر هستند، عبارت‌اند از:
عارف بزرگ،
میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید: حضور قلب سببش همت آدمی است؛ چون قلب تابع همت و
ایمان انسان به حقیقت نماز است. آن کس که به این حقیقت
اعتقاد داشته باشد که نماز
معراج اوست و مایه اوج و
سعادت او خواهد شد، با کسی که
نماز را سربار خود و یک
تکلیف طاقت‌فرسا می‌پندارد، یقیناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوت‌اند.
پس اگر بخواهیم در نماز حضور قلب پیدا کنیم، باید اهمیت
عبادت را به
قلب تفهیم و
تلقین کنیم و این ممکن نیست مگر با فهمیدن فواید و
اسرار و حقایق نماز
که در موارد بعدی مطرح خواهد شد.
معرفت و آگاهی نسبت به معبود و
عبادت تأثیر بسزایی در کسب حضور قلب دارد.
چنانچه امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
ما من شی بعد المعرفه یعدل هذه الصلاة؛
بعد از معرفت، عملی وجود ندارد که با نماز رقابت کند».
شناخت انسان نمازگزار باید به مرحله‌ای برسد که خود را محتاج و نیازمند به
خدا بداند و در
آیات و روایاتی که
انسان را محتاج و نیازمند واقعی به خدا می‌شمارد، توجه و
تفکر نماید؛ مثلاً آن‌جا که قرآن کریم می‌فرماید: «
اَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ اِلَی اللَّهِ؛ شما نیازمندان به سوی خدا هستید» گویای این است که زمانی که می‌خواهیم نماز بخوانیم اگر فکر کنیم که ما الان با صحبت کنیم که تمام
زندگی و وجودمان وابسته به اوست و هر نفسی که می‌کشیم، محتاج عنایت او هستیم و هر چه بخواهیم در دست اوست، یقیناً توجه بیشتری در نماز خواهیم کرد.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرمایند: آن‌چنان خدا را
عبادت کن که گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می‌کند.
این‌ها (احساس نیازمندی به
خدا، درک عظمت و بزرگی خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل مؤثری در کسب حضور قلب‌اند.
یکی دیگر از عوامل ایجاد حضور قلب در عبادت، احساس نیاز به نماز است. اگر
انسان باور کند که نماز
سرمایه سعادت و بهترین وسیله ارتباط مخلوق با
خالق و نردبان صعود و
معراج مؤمن و مایه نزدیکی به خداوند متعال و دژ محکمی در برابر حملات
شیطان و مایه
آرامش در
زندگی و به طور کلی کارخانه انسان‌سازی است، آن‌چنان احساس نیازی به نماز خواهد کرد که به هیچ وجه آن را از دست نخواهد داد.
شخص نمازگزار با توجه به معانی و مفاهیم
الفاظ نماز در حقیقت
خدا را در قلب حاضر می‌یابد. اگر نمازگزار دقیقاً معانی نماز را به
قلب القا کند، آن‌جاست که اثر خودش را خواهد گذاشت.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «
مَنْ صَلّی رُکعتینَ یعْلَمُ ما یقُولَ فیهِما انْصَرَف وَ لَیس بَینَه و بَینَ اللهِ عزّوجلّ ذَنْبٌ الّا غُفِرَ لَه؛ آن کس که دو
رکعت نماز بخواند و بفهمد چه می‌گوید، از
نماز خارج نمی‌شود، مگر این‌که
گناهان او بخشیده شده است».
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: هنگامی که
نماز واجب را می‌خوانی، در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که پس از این دیگر توفیق
نماز خواندن نیابد.
تحصیل حضور قلب بدون کمک و یاری خداوند ممکن نیست؛ ازاین‌رو در نمازهای یومیه می‌خوانیم: «
اِیَّاکَ نَعْبُدُ وَاِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»؛ یعنی اگرچه ما تو را
عبادت می‌کنیم، و لیکن در همین عبادت هم از تو استعانت می‌جوییم. البته عوامل دیگری نیز ذکر شده که در مرتبه بعدی قابل توجه هستند؛ مثلاً رعایت بعضی مقدمات و
مستحبات نماز مانند استعمال بوی خوش، هفت مرتبه تکبیر گفتن قبل از
تکبیرة الاحرام، نگاه کردن به محل
سجده در حال قیام یا بستن چشم‌ها در موارد ضروری، نگاه بین دو پا در هنگام
رکوع و در حال
تشهد، چسباندن دست‌ها به بدن در حال
قیام و ... البته حضور قلب کامل نیاز به رفع موانعی از جمله
ترک گناهان و ترک شتاب‌زدگی در نماز و ... دارد که از گفتن آن‌ها صرف‌نظر می‌کنیم. این را نیز باید دوباره متذکر شد که حضور قلب، زمانی حاصل می‌شود که بر این شرایط مداومت و مراقبت داشته باشیم، وگرنه اثر نخواهد کرد.
یکی از راه‌های مهم برای کنترل
افکار و خیال و
حضور قلب در نماز، تمرین و ممارست به این امر است.
انسان در نماز باید هر چه که مقدور اوست، فکر را حفظ کرده و به نماز توجه کند و هنگامی که خیال او به جای دیگری متوجه شد، آن را باز گرداند و به معانی نماز دقت کند؛ البته این امر در ابتدا کمی سخت جلوه می‌کند؛ ولی آن‌چه مهم است، آن است که به این امر توجه کند و تمرین کند که در اثر این تمرین کم‌کم،
حواس و خیال او به دستش خواهد آمد و با کمی
اراده می‌تواند آن را تا آخر نماز حفظ کند.
از عوامل دیگری که در حضور قلب در نماز تأثیر بسزایی دارد، آن است که انسان در خارج از نماز دلش را از مشغول شدن به
دنیا حفظ کند و به اندازه نیاز متوجه امور دنیوی شود؛ زیرا وقتی انسان در طول
روز دل خود را مدام به امور دنیوی و اشتغالات بیهوده مشغول می‌کند، هنگام نماز هم آن افکار به او هجوم می‌آورند و نمی‌تواند
خیال و فکر خود را در مقابل آن‌ها حفظ کند.
به خاطر همین است که بزرگان می‌فرمایند قبل از نماز دل را از هر چه به آن مشغول است باز دار و آن را رفع کن تا هنگام نماز متوجه آن نشوی.
۱. حضور قلب در نماز، نوشته علی‌اصغر عزیزی تهرانی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
۲. آداب نماز امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه).
۳. اسرار الصلاة، نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ترجمه رضا رجب‌زاده، پیام آزادی.
۴. صلوة الخاشعین، آیت‌الله دستغیب، کانون تربیت شیراز.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «کسب حضور قلب در نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۹/۱۴.
