جایگاه حدیث در تفسیر ملاصدرا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شأن نزول،
تاویل،
حدیث،
تفسیر قرآن،
ملاصدرا،
نبوت.
پرسش: آیا در تفسیر قرآن ملاصدرا شیرازی، حدیث جایگاهی دارد؟ با توجه به این‌که او
فلسفه خوانده بود!
پاسخ اجمالی: ملاصدرا در تفسیرش اشاره می‌کند که نور و
علم و
حکمت از چیزی جز چراغ نبوت، اقتباس نمی‌شود. ایشان همچنین در تفسیرش از روایات برای بررسی لغوی کلمات قرآن، بیان شان‌نزول آیات، فضیلت سوره‌ها و تفسیر و تاویل آیات قرآن استفاده کرده است.
لازمه شناخت معارف الهی، رجوع به منابع اصلی دین؛ مانند
قرآن و حدیث است. در همین راستا، از دیدگاه صدرالمتالهین، نور و علم و حکمت از چیزی جز چراغ نبوت، اقتباس نمی‌شود،
و با همین عقیده است که او اعلام می‌کند:
«ای دانشمند! تا وقتی آموخته‌هایت را از نور چراغ نبوت نگیری، عالم حقیقی نیستی؛ بلکه تنها در نام و به صورت مجازی مانند دانشمندانی».
وی بر این باور است که راه‌های دیگر، آدمی را به این مقامات نمی‌رساند: «من در گذشته، زیاد به بحث و تکرار و مراجعه و مطالعه کتب حکما و اهل نظر مشغول بودم، تا این‌که گمان کردم چیزی هستم؛ اما وقتی کمی چشم بصیرت یافتم و به خود نگریستم، خود را از علوم حقیقی و حقایق ایمانی که فقط با ذوق وجدان حاصل می‌شود، خالی دیدم؛ در حالی که راه رسیدن به آن، اموری است که در کتاب و
سنت وارد شده؛ مثل
شناخت خداوند و صفات او، نام‌هایش، کتاب‌های خدا و پیامبرانش و شناخت نفس و حالات آن، چگونگی برانگیخته شدن از
قبر،
حساب،
میزان،
صراط،
بهشت،
آتش و امثال آن و اموری که فقط با تعلیم الهی شناخته می‌شود و فقط با نور نبوت و
ولایت آشکار می‌گردد؛ و تفاوت بین علوم دانشمندان و علوم صاحبان بصیرت، مثل این است که کسی تعریف شیرینی را بداند و دیگری شیرینی را چشیده باشد».
توجه او به قرآن در تالیف کتاب‌هایی؛ مانند «
اسرار الآیات» و «
مفاتیح الغیب» و استنادش به آیات الهی در دیگر کتب و در مباحث فلسفی و عرفانی کاملاً مشهود است، اما از نشانه‌های توجه ویژه ایشان به حدیث، شرحی است که بر
اصول کافی نگاشته‌اند و نیز استنادات فراوانی که به روایات در بسیاری از موضوعات تفسیری و فلسفی کرده‌اند.
به‌طور‌کلی، موارد کاربرد احادیث در تفسیر ملاصدرا را می‌توان چنین برشمرد:
• استناد به روایات برای تفسیر آیات قرآنی.
• مواردی که ملاصدرا، روایات دارای توضیح و اسرار معنایی را ذکر می‌نماید.
• روایاتی که با بیان آنها درباره محتوا و معانیشان می‌پردازند.
که در این نوشتار به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد:
ملاصدرا گاه با استشهاد به روایات، معنای لغوی برخی واژه‌ها را بیان کرده است. به عنوان نمونه، برای بیان معنای واژگان «
صلاة» به این روایت نبوی اشاره کرده که: «اذا دُعِیَ احدُکم الی طعامٍ فلیُجِبْ،...، و ان کَان صائماً فلیصلّ»
(هرگاه یکی از شما را برای صرف غذا دعوت کردند، پاسخ مثبت دهد... و اگر
روزه بود، دعوت کننده را
دعا کند).
به عنوان نمونه، ایشان در ذیل
آیه ۷۸
سوره یس «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ؛
و برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: چه کسی این استخوان‌ها را زنده می‌کند در حالی که پوسیده است؟!» می‌گوید: روایت شده است که برخی
کافران درباره جهان پس از مرگ، سخن می‌گفتند. یکی می‌گفت: «آیا نمی‌بینید که
محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌گوید مردگان دوباره برانگیخته می‌شوند؟ سوگند به
لات و
عزی که به سوی او خواهم رفت و او را به چالش خواهم کشید»! سپس استخوان پوسیده‌ای به دست گرفته و نزد پیامبر رفت و گفت: «ای محمد! آیا گمان داری که خدا این استخوان را بعد از پوسیدگی برمیگرداند»؟ حضرت فرمود: «بله، و تو را هم برمیگرداند و داخل
جهنم می‌کند». سپس این آیه نازل شد.
یکی از موارد تمسک ملاصدرا به روایات، بیان فضائل سوره‌ها است.
ملاصدرا، پس از ذکر چنین روایاتی می‌گوید:
«در این اخبار، اشاره‌های علمی، تعریف‌های سری، رمزهای معنوی و آگاهی‌های عرفانی، علاوه بر معارف عقلی و معنوی این سوره‌ها وجود دارد که فقط
راسخان در علم و
دین و سالکان راه
کشف و
یقین، قدر آن‌را می‌شناسند و حقیقت معانی آن‌را در می‌یابند، نه کسانی که به عبارات تمسک می‌جویند و همچون
خفاش در تاریکی‌های این استعارات در رفت و آمد هستند».
او از روایات مربوط به فضائل سوره‌ها همچنین نتیجه می‌گیرد که آیات قرآن، از نظر محتوا نسبت به یکدیگر، مراتب و فضیلت مخصوص به خود دارند.
در این‌جا به ذکر دو نمونه از روایاتی می‌پردازیم که ملاصدرا آنها را درصدد تفسیر و یا تاویل آیات الهی آورده است:
•
امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد چرایی مثال زدن به
پشه می‌فرماید که پشه با وجود حجم کوچکش، همه اعضای بدن
فیل را به اضافه دو عضو دیگر، دارا می‌باشد و خداوند به این وسیله،
مؤمنان را از لطیف و عجیب بودن آفریده‌هایش آگاه می‌کند.
• در تفسیر ملاصدرا و ذیل آیه «اِنَّا اَنْشَاْناهُنَّ اِنْشاءً» (ما آنها را آفرینش نوینی بخشیدیم) به روایتی استناد شده است که مراد از این آیه را پیر زنانی می‌داند که خداوند آنها را به خلقت دیگری در می‌آورد و هنگامی که شوهرانشان به سراغشان می‌آیند، آنها را بکر می‌بینند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «جایگاه حدیث در تفسیر ملاصدرا»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۴/۵.
