وزن مصادر عدد و مقدار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مقدار،
مفعول مطلق، مصدر ثلاثی،
وزن عدد، فعلة.
پرسش: وزن مصادری که دلالت بر عدد و مقدار می‌کند را با مثال بیان نمایید؟
پاسخ: مصدر عددی در
ثلاثی مجرد بر وزن «فعلة» می‌آید و استعمالش چندگونه است و در غیر ثلاثی مجرد برای دلالت بر مرة به مصدر اصلی
فعل، «تاء» ملحق می‌شود؛ مانند: «اکرمت زیدا اکرامة» یعنی «یک بار زید را اکرام کردم».
مصدر، بر وزن «مفعل»، از جهت صرفی
اسم مکان و به معنای جایگاه و محل صدور
فعل یا
شبه فعل است. «المصدر ما یصدر عنه الفعل او شبهه»
و در اصطلاح، بر چیزی که دلالت بر حالت یا کاری کند بدون دلالت بر
زمان، مصدر گفته می‌شود.
مصدر اقسام متعدد دارد. مصدر ثلاثی مجرد،
مصدر غیر ثلاثی مجرد،
مصدر میمی،
مصدر وصفی،
مصدر جعلی،
مصدر عددی،
مصدر نوعی،
مصدر تاکیدی،
اسم مصدر»
یک قسم آن «مصدر عددی» است که دلالت بر مقدار و عدد فعل می‌کند و آن را «مصدر المرة» و در اصطلاح
علم نحو، «
مفعول مطلق عددی» نیز می‌گویند.
وزن آن در ثلاثی مجرد و غیر ثلاثی مجرد یکسان نبوده، بلکه متفاوت و به شرح زیر است.
مصدر عددی در ثلاثی مجرد بر وزن «فعلة» می‌آید و استعمالش چندگونه است:
۱. اگر مصدر اصلی فعلی از قبیل «ضرب» یا «وقف» و... ، بر این وزن نباشد و بخواهند بیان کنند که فعل یک مرتبه انجام شد می‌گویند: «ضربت ضربة» یا «وقفت وقفة»؛ یعنی «یک مرتبه زدم». یا «یک مرتبه ایستادم».
۲. اگر مصدر اصلی فعلی از قبیل «رحم» یا «دعو» و... ، بر این وزن آمده باشد، آن را با
وصف «واحدة» می‌آورند تا اشتباه با
مصدر تاکیدی نشود؛ مانند: «رحمته رحمة واحدة» یا «دعوته دعوة واحدة»؛ یعنی «یک مرتبه به او ترحم کردم و بخشیدم». یا «یک مرتبه او را دعوت کردم و فراخواندم».
در برخی از موارد با این که مصدر اصلی فعل بر وزن «فعلة» نیست ولی برای توضیح، بعد از وزن مذکور، وصف «واحدة» آورده می‌شود؛ مانند: «فاذا نفخ فی الصور نفخة واحدة و حملت الارض و الجبال فدکتا دکة واحدة فیومئذ وقعت الواقعة». در این آیه با این که مصدر اصلی «نفخ» و «دک» بر وزن «فعلة» نیست و طبق قاعده وزن «فعلة» در رساندن مره کافی بوده و نیازی به وصف «واحده» نیست، ولی برای توضیح، صفت «واحده» نیز اضافه شده است.
در برخی موارد در ثلاثی مجرد برای رساندن معنای مره بر خلاف قیاس و قاعده از وزن «فعلة» استفاده نمی‌کنند، بلکه مصدر اصلی را با تاء می‌آورند، مانند: «اتیت اتیانة» ؛ یک بار آمدم. یا مانند: «لقیته لقاءة» ؛ یک بار دیدارش کردم. هر چند قیاس و قاعده «اتیة» و «لقیة» است.
در غیر ثلاثی مجرد - اعم از ثلاثی مزیدفیه، رباعی مجرد و رباعی مزیدفیه - برای دلالت بر مرة به مصدر اصلی
فعل، «تاء» ملحق می‌شود؛ مانند: «اکرمت زیدا اکرامة» یعنی «یک بار زید را اکرام کردم». یا مانند: «استغفرت استغفارة» یعنی «یک بار
استغفار کردم»، یا مانند: «تدحرجت تدحرجة» یعنی «یک بار غلطیدم».
و اگر مصدر غیر ثلاثی مجرد به هر دلیلی «تاء» داشته باشد برای دلالت بر مره بعد از آن وصف «واحدة» می‌آورند، مانند: «اقمت اقامة واحدة»؛ یک مرتبه به پا داشتم. یا مانند: «زکیت تزکیة واحدة»؛ یک بار
زکات دادم. و یا مانند: «دحرجت دحرجة واحدة»؛ یک مرتبه غلطانیدم.
اگر بخواهند بیان کنند که فعل، دو بار واقع شده است مصدر اصلی فعل، - چه در
ثلاثی مجرد و چه در غیر ثلاثی مجرد – به صورت
تثنیه آورده می‌شود؛ مانند: «ضربته ضربتین» یا «رایته رایتین» یا «اقمت اقامتین» یا «دحرجت دحرجتین» و اگر بیشتر از دو بار بدون تعیین عدد معین، مراد باشد مصدر اصلی فعل را با «الف و تاء» جمع می‌آورند؛ مانند «رحمته رحمات» یا «ضربته ضربات» یا «ادبته تادیبات» یا «اکتسبت اکتسابات».
و اگر تعیین دفعات و عدد معین، مراد باشد با
اسم عدد می‌آورند، مانند: «ضربته ثلاث ضربات».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «وزن مصادر عدد و مقدار»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۲۲.
