معیار بودن نفس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نفس، معیار، میزان، نفس اماره، نفس لوامه، نفس مطمئنه.
پرسش: حضرت علی (علیه‌السلام) در نهج البلاغه می‌فرمایند: «ای پسرم! نفس خود را میزان خود و دیگران قرار ده؛ پس آن‌چه برای خود می‌پسندی برای دیگران نیز دوست بدار، و آن‌چه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران مپسند» (نامه ۳۱)، سؤال این است که برخی افراد لهو و لعب و کارهای خلاف را برای خود می‌پسندند و انجام می‌دهند، آیا این‌گونه اعمال را باید برای دیگران هم بپسندند؟!
پاسخ: نفس اماره که به بدی‌ها فرمان می‌دهد و شیفته
لهو و لعب و
اعمال خلاف می‌باشد، بی‌تردید شایستگی آن را ندارد که میزان و معیار قرار گیرد. بنابراین آن‌چه در
نامه ۳۱ نهج البلاغه مورد نظر امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) می‌باشد، نفسی است که برای خود احترام قائل شده و با
گناه آلوده نشده باشد تا بتواند میزان میان خود و دیگران قرار گیرد. چنین نفسی همان
نفس مطمئنه است که همواره به دنبال کسب
فضایل و ارزش‌هاست و انسان را به نیکی فرمان می‌دهد. منظور آن حضرت
نفس اماره نیست.
بنابراین باید توجه داشت که دوست داشتن کارهای خلاف و لهو و لعب مربوط به کدام مرحله از نفس است. گذشته از این، این نامه خطاب به امام حسن (علیه‌السلام) است که هرگز گناه و لهو و لعب را برای خود نمی‌پسندد تا لازم باشد برای دیگران نیز بپسندد.
گرایش‌هایی که در انسان وجود دارد، به لحاظ مصادیق اخلاقی متنوع می‌باشد و نفس انسان نیز بر اساس تنوع این گرایش‌ها تنوع خواهد یافت.
دسته‌ای از این گرایش‌ها انسان را از راه خلاف و نامشروع به اشباع گرایش‌های غریزی وادار می‌کند. این دسته از گرایش‌ها «نفس اماره» نام دارد؛ چراکه انسان را به بدی‌ها فرمان می‌دهد.
قرآن کریم از
زبان حضرت یوسف (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
وَمَا اُبَرِّئُ نَفْسِی اِنَّ النَّفْسَ لامَّارَةٌ بِالسُّوءِ اِلا مَا رَحِمَ رَبِّی؛
من هرگز خودم را
تبرئه نمی‌کنم، که نفس (سرکش) بسیار به بدی‌ها امر می‌کند؛ مگر آن‌چه را پروردگارم رحم کند! پروردگارم آمرزنده و مهربان است».
تا زمانی که میل و کشش‌های انسان شکوفا نشده و به فعلیت نرسیده‌اند، نفس
انسان همواره به بدی‌ها امر می‌کند؛ ولی پس از
بیداری این میل‌ها، باز همان نفس است که انسان را در برابر انجام اعمال زشت ملامت می‌کند:
چنان‌که
خداوند متعال در
قرآن می‌فرماید: «
وَلا اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ».
افزون بر گرایش‌های منفی در نفس، میل به
کمال و گرایش به
سعادت هم وجود دارد که انسان را برای رسیدن به کمال به حرکت وا می‌دارد.
هنگامی که انسان به خواسته‌های معنوی خود پاسخ مثبت داد و راه
حق را پذیرفت، باز همان نفس است که به کمال و
آرامش می‌رسد و مورد خطاب «
یَا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ»
قرار می‌گیرد.
بنابراین نفس یک حقیقت است که در مراحل مختلف به عنوان «اماره»، «لوّامه» و «مطمئنه» نامیده می‌شود. نفس یک وجود است؛ یعنی همان وجود
انسان که بر اثر شرایط مختلفی که برای او پیش می‌آید و فعالیت‌های گوناگونی که انجام می‌دهد و بهره‌های متنوعی که می‌گیرد، این عناوین بر آن بار خواهد شد.
امام سجاد (علیه‌السلام) در مورد نفس اماره در
مناجات خویش به خدای متعال چنین می‌گوید: «خدای من، به تو شکایت می‌کنم از نفسی که همواره به بدی فرمان می‌دهد و به سوی
گناه می‌شتابد و به معاصی تو حریص است ... شیفته
لهو و لعب است، آکنده از
غفلت و بی‌خبری است، مرا به سوی گناه می‌شتاباند و در کار
توبه، امروز و فردا می‌کند».
طبق این بیان،
نفس اماره که به بدی‌ها فرمان می‌دهد و شیفته لهو و لعب و
اعمال خلاف می‌باشد، بی‌تردید شایستگی آن را ندارد که میزان و معیار قرار گیرد.
حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «هر که برای نفس خود احترام قائل باشد، آن را با گناه خوار نمی‌گرداند».
بنابراین آن‌چه در
نامه ۳۱ نهج‌البلاغه مورد نظر امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) می‌باشد، نفسی است که برای خود احترام قائل شده و با گناه آلوده نشده باشد تا بتواند میزان میان خود و دیگران قرار گیرد. چنین نفسی همان
نفس مطمئنه است که همواره به دنبال کسب
فضایل و ارزش‌هاست و انسان را به نیکی فرمان می‌دهد. منظور آن حضرت نفس اماره نیست.
بنابراین باید توجه داشت که دوست داشتن کارهای خلاف و لهو و لعب مربوط به کدام مرحله از
نفس است. گذشته از این، این نامه خطاب به
امام حسن (علیه‌السلام) است که هرگز گناه و لهو و لعب را برای خود نمی‌پسندد تا لازم باشد برای دیگران نیز بپسندد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «معیار بودن نفس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۴/۱۷.
