• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مشروطه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: مشروطه، انقلاب مشروطه، نهضت مشروطه.
پرسش: انقلاب مشروطه چیست و زمینه‌های پیدایش آن چه بود؟
پاسخ:

فهرست مندرجات

۱ - واژه مشروطه در زبان‌های گوناگون
۲ - واژه مشروطه و مشروطیت در ایران
۳ - عناصر مشروطه
۴ - مفهوم ناسیونالیسم
۵ - صدور شناسنامه
۶ - به کار بردن واژه مشروعه در کنار مشروطه
۷ - قوانین در مشروطه مشروعه
       ۷.۱ - ۱. قانون دینی
       ۷.۲ - ۲. قانون عرفی
۸ - زمینه‌های پیدایش نهضت مشروطه
       ۸.۱ - ۱. زمینه‌های فکری نهضت مشروطه
              ۸.۱.۱ - أ. زمینه‌های فکری داخلی
              ۸.۱.۲ - ب. زمینه‌های فکری خارجی
       ۸.۲ - ۲. زمینه‌های اجتماعی نهضت مشروطه:
       ۸.۳ - ۳. زمینه‌های اقتصادی نهضت مشروطه
              ۸.۳.۱ - أ. در بعد داخلی:
              ۸.۳.۲ - ب. در بعد خارجی:
۹ - فرایند نهضت مشروطه
       ۹.۱ - ۱. تشکیل کمیته‌های انقلابی
       ۹.۲ - ۲. ماجرای مسیر نوز بلژیکی
       ۹.۳ - ۳. حادثه کرمان
       ۹.۴ - ۴. مهاجرت صغرا
       ۹.۵ - ۵. مهاجرت کبرا
       ۹.۶ - ۶. دخالت انگلیس در قیام مردمی
۱۰ - پیامدهای نهضت مشروطه
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع


واژه مشروطه که معادل واژه Constitutionalism در زبان انگلیسی و معادل واژه «دستور» در زبان عربی و معادل واژه «آیین» در زبان رایج در کشورهای هند و پاکستان است، اصطلاحاً به‌عنوان «حکومتی که بر شالوده یک قانون اساسی و نظام پارلمانی بنیاد شده باشد»، به کار برده شده است.


در ایران دو واژه «مشروطه» و «مشروطیت» به نظام حکومتی‌ای اطلاق می‌شود که پس از انقلاب سال ۱۳۲۵ هـ ق (۱۹۰۶ م) پدید آمد.


در مشروطه دو عنصر «پارلمان» و «قانون اساسی» مطرح می‌شود که در پرتو قانون بحث‌های مساوات، برابری، برادری، آزادی، ناسیونالیسم مطرح می‌شود و این اشعار متأثر از انقلاب فرانسه و غرب است که در دوران مذکور وارد ایران شد.


مفهوم این اشعار خصوصاً شعار ناسیونالیسم، حکومت و حاکمیت مستقل است که نیاز به قانون و پارلمان مستقل را اعلام می‌دارد و به دنبال آن بحث تابعیت مطرح می‌شود.


از‌همین‌رو است که در سال ۱۳۰۴ هـ ش، در دوران رضاخان شناسنامه صادر می‌شود.


از آنجا که در آن زمان به نظر عده‌ای از علما مفاهیم قانون و ناسیونالسیم با مفهوم جهان‌شمولی اسلام ناسازگار است، در آن زمان تحولی در مفهوم مشروطه روی می‌دهد که براساس آن عده‌ای در کنار مشروطه واژه مشروعه را به کار برده‌اند.
[۱] شیخ فضل‌الله نوری در یکی از لوایحی که در تاریخ دوشنبه ماه جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۵ هـ ق (۱۲۸۵ هـ ش) چاپ شده آورده است: (یکی آنکه در نظام نامه مجلس پس از لفظ مشروعه نوشته شود و دیگر آنکه قوانین با نظر مجتهدین عادل که در هر عصر وجود دارند، موافقت داده شوند...) رجوع شود به لوایح شیح فضل‌الله، ص ۳۱.



اما در مشروطه مشروعه دو نوع قانون به رسمیت شناخته می‌شود:

۷.۱ - ۱. قانون دینی

قانون دینی که در دین و شریعت وضع شده و قابل تغییر نیست.

۷.۲ - ۲. قانون عرفی

قانون عرفی که مربوط به امور روزمره بوده و قابل تغییر است.




۸.۱ - ۱. زمینه‌های فکری نهضت مشروطه

آن دسته از اندیشه‌هایی که از یک‌سو نظام سلطنتی را زیر سؤال می‌برد و از سوی دیگر، بر نظام سیاسی مشروطه تأکید می‌کرد، بر دو قسمت می‌باشند:

۸.۱.۱ - أ. زمینه‌های فکری داخلی

۱. عدالت‌خواهی شیعه؛
۲. تلاش‌های فکری مصلحان مسلمان و روحانیانی مانند ملا‌علی کنی، میرزای شیرازی، سید‌جلال‌الدین اسدآبادی، آخوند خراسانی، میرزای نائینی و شیخ فضل‌الله نوری؛
[۲] نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، حامد الگار، ترجمه ابوالقاسم سری، توس، تهران، ص ۲۹۴.
؛
۳. تفکرات و تلاش‌های فکری غرب‌گرایانی که خواهان توسعه ارتباط میان ایران و اروپا بودند؛ مانند تقی‌زاده، ملکم‌خان، آقاخان کرمانی و آخوندزاده مراغه‌ای؛
۴. عدم تبعیت از کفار و اطاعت از مراجع تقلید و روحانیون؛
۵. اندیشه شیعی غصبی بودن حکومت سلطنتی در زمان غیبت امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف؛
۶. نوشته‌های روزنامه‌هایی مانند قانون، ثریا، پرورش و اختر.
[۳] ادوارد براون درباره روزنامه‌ها که برخی در داخل کشور و برخی در خارج از کشور منتشر شده، وارد کشور می‌شد و از اداره کشور شکایت داشتند ( به‌جز اختر که نسبتاً اعتدالی بود) گفته است: آنان انقلاب عظیم فکری در میان جوانان پدید می‌آوردند. در مورد نقش روزنامه رجوع کنید به ایرانی چگونه بیدار شد، محمداسماعیل رضوانی، گردآورنده، محمود مهرداد، ص ۹۹ ـ ۱۱۵.


۸.۱.۲ - ب. زمینه‌های فکری خارجی

۱. درخواست حکومت قانون به تقلید از اروپا و موج رو به رشد قانون‌خواهی در کشورهای دیگر؛
۲. شکست روسیه که قدرت بزرگ جهانی بود از یک کشور آسیایی کوچک به نام ژاپن؛
۳. انقلاب ۱۹۰۵ م روسیه و روی کار آمدن نظام مشروطه در روسیه.

۸.۲ - ۲. زمینه‌های اجتماعی نهضت مشروطه:

۱. تحریم تنباکو در نهضت تنباکو که در این جریان علما و مردم فهمیدند که با تکیه بر قدرت خود می‌توانند به پیروزی‌هایی در راستای اهداف خود دست یابند؛
۲. ترور ناصرالدین شاه؛

۸.۳ - ۳. زمینه‌های اقتصادی نهضت مشروطه



۸.۳.۱ - أ. در بعد داخلی:

مالیات‌های سنگین
[۴] تاریخ معاصر با حیات یحیی، یحیی دولت‌آبادی، چاپ رودکی، تهران، ص ۱۰۳.
و ظالمانه و فروش حکومت ایالت‌ها،
[۵] خاطرات اعتماد السلطنه، اعتماد السطنه، با کوشش ایرج افشار، انتشارات امیر کبیر، تهران، ص ۶۸.
از راه‌های مهم تأمین مخارج هنگفت دربار بودند که زمینه‌ساز نارضایتی مردم از اوضاع و شرایط آن زمان می‌گردیدند.

۸.۳.۲ - ب. در بعد خارجی:

گرفتن وام‌های کلان و نیز واگذار کردن امتیازهای بی‌حساب به روسیه و انگلستان در ازای این وام‌ها که صرف هزینه‌های پرخرج شاهانه به خارج می‌شد.


در نهضت مشروطه عواملی دیگر وجود داشت که نقش شتاب‌زایی در به ثمر رسیدن آن را بر عهده داشتند؛ از جمله این عوامل می‌توان به این موارد اشاره کرد:

۹.۱ - ۱. تشکیل کمیته‌های انقلابی

که پس از قاجاریه و در سال ۱۲۸۴ هـ ش و زیر نظر سه نفر از علمای آن زمان یعنی آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی، آیت‌لله سیدمحمد طباطبایی و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری تشکیل شد.
[۶] تاریخ سیاسی معاصر ایران، سیدجمال‌الدین مدنی، ج ۱، ص ۵۵ و ۵۶.


۹.۲ - ۲. ماجرای مسیر نوز بلژیکی

او که برای اصلاح گمرک آمده بود، با استفاده از حمایت روس‌ها دست به اقداماتی زد که نارضایتی بازرگانان ایرانی و از جمله اقدام وی بر ضد روحانیت، پوشیدن لباس روحانیت و گرفتن عکس با آن جهت به تمسخر کشیدن آن بود که این عمل ناخشنودی مردم را به دنبال داشت و در اثر آن بانک استقراضی روس را ویران کردند.
[۷] تاریخ سیاسی معاصر ایران، سیدجمال‌الدین مدنی، ج ۱، ص ۵۵ و ۵۶.


۹.۳ - ۳. حادثه كرمان

عده‌ای از مردم با شيخيه درگير شدند. در جريان اين درگيری حاج ميرزا محمدرضا به دستور حاكم كرمان شلاق خورد و سپس به رفسنجان تبعید شد. به دنبال اين جريان آيت‌الله عبدالله بهبهانی و سیدمحمدرضا طباطبایی خواستار عزل حاكم كرمان شدند.

۹.۴ - ۴. مهاجرت صغرا

به علت جنگ روسيه و ژاپن صدور قند به ايران كم شد و قيمت آن بالا رفت. علاءالدوله، حاكم تهران دو نفر از بازرگانان محترم را چوب زد. بازار تعطيل شد. روحانیان و مردم جمع شدند. عین‌الدوله كه پس از عزل اتابک و عزيمتش به حجاز، صدراعظم شده بود و در مقابل روحانيت و مشروطه‌خواهان ايستاده بود، دستور داد سيدجمال‌الدين واعظ را از منبر پایين آوردن و در نتيجه اين عمل زدوخورد شد و عده‌ای كشته شدند. شیخ فضل‌الله نوری و دو سيد روحانی در حرم حضرت عبدالعظیم، يک ماه متحصن شدند كه اين تحصن به مهاجرت صغرا معروف شد. شاه كه با خواسته‌های آنان موافقت كرده بود، ولی عين‌الدوله اين فرمان را اجرا نكرد؛ بلكه برخی از وعاظ را نيز دستگير نمود.

۹.۵ - ۵. مهاجرت كبرا

كه در پی مهاجرت صغرا علما تصميم به مهاجرت گرفتند و در ۲۵ جمادی‌الاول ۱۳۲۴ هـ ق حدود ۱۰۰۰ نفر از علما به قم مهاجرت كردند.

۹.۶ - ۶. دخالت انگليس در قيام مردمی

با موافقت سفارت انگلیس جمعی از مشروطه‌خواهان در سفارت تحصن كردند كه ظرف ۱۰ روز به ۱۳ تا ۲۰ هزار نفر رسيد. شاه در نهايت مجبور شد عين‌الدوله را عزل كرده و مشیرالدوله را به‌جای او برگزيد و فرمان تأسيس دارالشورا را صادر كرد. به اين ترتيب مشروطه‌خواهان به اهداف خودشان رسيدند و حکومت استبدادی به حکومت مشروطه تبديل گشت، علما نيز به تهران بازگشتند.


اين نهضت سرانجام به انحراف كشيده شد. افزون بر اينكه بتواند خودش را به هدف برساند، پیامدهایی را به دنبال داشت كه مهم‌ترين آنها عبارت بودند از:
۱. چهارده سال ناامنی و آشوب؛
۲. روی كار آمدن رضاخان؛
۳. نفوذ و گستردگی دخالت قدرت‌های خارجی خصوصاً آمریکا و انگليس در ايران؛
۴. شكست روحانیت و به شهادت رسيدن شيخ فضل‌الله نوری.


۱. شیخ فضل‌الله نوری در یکی از لوایحی که در تاریخ دوشنبه ماه جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۵ هـ ق (۱۲۸۵ هـ ش) چاپ شده آورده است: (یکی آنکه در نظام نامه مجلس پس از لفظ مشروعه نوشته شود و دیگر آنکه قوانین با نظر مجتهدین عادل که در هر عصر وجود دارند، موافقت داده شوند...) رجوع شود به لوایح شیح فضل‌الله، ص ۳۱.
۲. نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، حامد الگار، ترجمه ابوالقاسم سری، توس، تهران، ص ۲۹۴.
۳. ادوارد براون درباره روزنامه‌ها که برخی در داخل کشور و برخی در خارج از کشور منتشر شده، وارد کشور می‌شد و از اداره کشور شکایت داشتند ( به‌جز اختر که نسبتاً اعتدالی بود) گفته است: آنان انقلاب عظیم فکری در میان جوانان پدید می‌آوردند. در مورد نقش روزنامه رجوع کنید به ایرانی چگونه بیدار شد، محمداسماعیل رضوانی، گردآورنده، محمود مهرداد، ص ۹۹ ـ ۱۱۵.
۴. تاریخ معاصر با حیات یحیی، یحیی دولت‌آبادی، چاپ رودکی، تهران، ص ۱۰۳.
۵. خاطرات اعتماد السلطنه، اعتماد السطنه، با کوشش ایرج افشار، انتشارات امیر کبیر، تهران، ص ۶۸.
۶. تاریخ سیاسی معاصر ایران، سیدجمال‌الدین مدنی، ج ۱، ص ۵۵ و ۵۶.
۷. تاریخ سیاسی معاصر ایران، سیدجمال‌الدین مدنی، ج ۱، ص ۵۵ و ۵۶.



سایت اندیشه قم.    



رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | قاجاریه | نهضت مشروطه




جعبه ابزار