علم و تزکیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علم، تزکیه، تعلیم.
پرسش: در
قرآن کریم در بعضی آیات،
علم بر
تزکیه مقدم شده و در بعضی
آیات، تزکیه بر علم مقدم شده، علم متوقف بر تزکیه و تزکیه متوقف بر علم است و این دور است؟
پاسخ: اول این‌که مقدم شدن در جایی و مؤخر شدن در جایی دیگر (علم بر تزکیه و تزکیه بر علم) دلیل بر توقف بر هم‌دیگر نیست. دوم این‌که تزکیه مقدم شده؛ چون از حیث
مقام مقدم است و در جایی که تعلیم مقدم شده، از باب مقدم بودن تعلیم برای تزکیه می‌باشد.
این‌که در بعضی از آیات، علم مقدم بر تزکیه ذکر شده و در برخی دیگر،
تزکیه بر علم، آیا دلیل بر توقف تزکیه بر
علم و از طرفی توقف علم بر تزکیه می‌باشد؟
قطعاً جواب مثبت نخواهد بود؛ چراکه در آیات مورد بحث اصلاً مطلبی دال بر این توقف نیامده. بنابراین هرچند «دور» محال و
باطل می‌باشد، ولی دلیل بر دور در آیات مربوطه وجود ندارد.
علم مقدم است یا تزکیه؟
از آن‌جا که تزکیه
روح از ناحیه
عمل و
اخلاق تحقق می‌یابد، پس اول باید به
اعمال صالح و اخلاق نیکو عالم شد و بعد به آن‌ها عمل کرد، و در سایه این عمل، به‌تدریج پاکیِ دل و
تزکیه روح حاصل شود.
بنابراین علم مقدمه تزکیه بوده و جنبه مقدمه بودن دارد.
چرا در بعضی موارد تزکیه مقدم بر تعلیم شده و در برخی دیگر تعلیم مقدم بر تزکیه؟
در
قرآن مجید چهار بار به صورت صریح در چهار
آیه جداگانه تعلیم و تزکیه در کنار هم ذکر شده که از این چهار مورد فقط در یک مورد آن، تعلیم مقدم بر تزکیه ذکر شده: در
سوره بقره آیه ۱۵۱،
سوره جمعه آیه ۲،
سوره آل‌عمران آیه ۱۶۴،
تزکیه مقدم بر تعلیم ذکر شده؛ ولی در سوره بقره آیه ۱۲۹
تعلیم مقدم بر تزکیه ذکر شده است.
تزکیه از نظر رتبه و مقام مقدم بر تعلیم بوده، نسبت به تعلیم اصل و غایت و هدف می‌باشد، منتها تعلیم، مقدمه تزکیه است و تا علم نباشد و شخص عالم، به اخلاق و افعال نیکو نباشد، تزکیه حاصل نمی‌شود. در یک موردی هم که تعلیم مقدم بر تزکیه ذکر شده،
(بقره ۱۲۹) از باب مقدم بودن تعلیم بر تزکیه است.
برای توضیح بیش‌تر، نخست آیات مورد بحث
ذکر می‌شود؛ سپس به طور خلاصه توضیح داده می‌شود.
خداوند متعال در آیه ۱۲۹ سوره بقره می‌فرماید: «
رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ؛ پروردگارا! در میان ایشان فرستاده‌ای از خودشان برای آن‌ها بفرست تا آیات تو را بر ایشان
تلاوت کرده و
کتاب و
حکمت تعلیمشان داده و پاکیزه‌شان گرداند ...».
خداوند در آیه ۱۵۱، سوره بقره می‌فرماید: «
کَما اَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ ...؛ همان‌گونه که در میان شما فرستادگانی از خودتان فرستادیم که
آیات ما را بر شما تلاوت کرده و شما را پاک می‌گردانند و کتاب و حکمت را به شما می‌آموزند ...».
در
آیه ۱۶۴، سوره آل‌عمران می‌فرماید: «
لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ اِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ اَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ ...؛ قطعاً خدا بر
مؤمنین نعمت بزرگی داد؛ زمانی که در میان ایشان فرستاده‌ای از خودشان برای آن‌ها برانگیخت که بر ایشان آیات او را تلاوت کرده و پاکشان می‌گردانید و کتاب و حکمت تعلیمشان می‌داد ...».
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْاُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ ...در آیه ۲ سوره جمعه می‌فرماید: «؛ او (خدایی) است که در میان
اعراب بی‌سواد فرستاده‌ای را از خودشان برای آن‌ها فرستاد که آیاتش را برایشان تلاوت می‌کرد و پاکشان می‌گردانید و کتاب و حکمت برایشان
تعلیم می‌داد ...».
با دقت در این آیات شریفه، فرق روشنی مابین آیه اول (
بقره، ۱۲۹) که علم مقدم بر تزکیه شده، با دیگر آیات که در آن‌ها تزکیه مقدم بر علم شده، می‌یابیم.
هر سه آیه (بقره، ۱۵۱، آل‌عمران، ۱۶۴، جمعه، ۲)، در مقام و درصدد بیان صفت مربی‌گری و تربیتی
پیامبر می‌باشند و باید دانست که کاملاً مشخص و روشن است که در بحث
تربیت، تزکیه مقدم بر تعلیم علوم حقه و معارف حقیقیه است.
و اما در آیه ۱۲۹ بقره (که بیان درخواست و دعای حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) است)، مقام، مقام تربیت نیست؛ بلکه
مقام درخواست و دعاست و حضرت از
خدا می‌خواهد که این زکات و علم به کتاب و حکمت را از طریق رسول به ذریه‌اش عطا فرماید و معلوم است که در عالم تحقق و خارج و عطای الهی، اول علم پیدا می‌شود، بعد تزکیه؛ چون تزکیه از ناحیه
عمل و
اخلاق تحقق می‌یابد؛ پس اول باید به اعمال صالح و
اخلاق فاضله عالم شد و بعد به آن‌ها عمل کرد تا به تدریج
زکات (پاکی دل) حاصل شود.
از مباحث بالا چنین نتیجه گرفته می‌شود:
مقدم شدن در جایی و مؤخر شدن در جایی دیگر (
علم بر
تزکیه و تزکیه بر علم) دلیل بر توقف بر هم‌دیگر نیست.
تزکیه مقدم شده؛ چون از حیث
مقام مقدم است و در جایی که تعلیم مقدم شده، از باب مقدم بودن تعلیم برای تزکیه می‌باشد.
۱. به سوی محبوب، دستورالعمل‌های آیت‌الله بهجت، جمع‌آوری و نتظیم سیدمهدی ساعی، ص۲۸ به بعد.
۲. تفسیر المیزان، همان، ذیل سوره جمعه آیه۲.
۳. تفسیر نمونه، همان، ج۱، ذیل آیه ۱۲۹ بقره.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «علم و تزکیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۱/۲۲.
