حقیقت شرح صدر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:شرح صدر.
پرسش: معنا و حقیقت شرح صدر چیست؟
پاسخ: یکی از مفاهیم اخلاقی که در
قرآن و تعالیم
اهل بیت بر آن تأکید شده، شرح صدر است. از آیات قرآن برمی‌آید که شرح صدر ابزاری است که
پیامبران الهی در مسیر رسالت خویش از آن بهره می‌گرفتند و در سایه این موهبت الهی، به تبلیغ دین و ارشاد مردم می‌پرداختند. این ویژگی در پیامبران الهی مانند
نوح (علیه‌السلام)،
ابراهیم (علیه‌السلام) و
موسی (علیه‌السلام) یافت می‌شود. تجلی بیشتر شرح صدر در اخلاق حسنه پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که هم‌ردیف سایر
معجزات پیامبران دیگر شمرده شده است.
شرح صدر به معنای باز کردن سینه و برطرف ساختن دل‌تنگی و
کنایه از تحقق
استعداد رسیدن به
کمال و توانمندی روحی و معنوی است.
شرح صدر، عبارت است از استعداد دریافت معارف و حقایق. وقتی این استعداد در کسی پدید می‌آید، انوار معرفت الهی در دل او می‌تابد، لذا گفته‌اند: شرح صدر آن است که در سه مرحله، سه نوع نور، نصیب
انسان می‌شود: نور
عقل در آغاز راه، نور
علم در وسط مسیر سلوک و نور
عرفان در پایان مسیر. در نتیجه در پرتو این انوار، انسان به درک و شهود بسیاری از حقایق دست می‌یابد و بسیاری از حجاب‌ها از جلوی چشم او کنار می‌رود و او می‌تواند برخی عوالم ملکوت را مشاهده کند و باطن پدیده‌ها را ببیند و به همین مسئله کلام نورانی
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اشاره دارد.
ایشان می‌فرمایند: «
اِتَّقُوا فِرَاسَةَ اَلْمُؤْمِنِ فَاِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اَللَّهِ»؛ از فراست و دید نافذ
مؤمن پرهیز کنید و مواظب باشید که مؤمن با نور الهی می‌تواند بسیاری از امور را ببیند».
در
قرآن کریم درباره مسئله شرح صدر، در چند مورد
سخن گفته شده است که به ترتیب به نمونه‌هایی از آن اشاره شده و مفهوم قرآنی آن بازگو می‌شود:
خداوند خطاب به
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «
اَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ»؛
«آیا برای تو سینه‌ات را نگشادیم».
علامه طباطبایی می‌گوید: شرح صدر عبارت است از بسط سینه و جان آدمی با نور الهی و آرامشی که از جانب خداوند، نصیب انسان می‌شود.
از مجموع
آیات سوره انشراح و نحوه بیان و ترتیب آیات آن
سوره، معلوم می‌شود که مراد از شرح صدر در
آیه یادشده:
آن است که دل و جان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به گونه‌ای بسط و گسترش وجودی یافته بود که نه‌تنها همه معارف وحی به او القا می‌شد و او به طور کامل دریافت و
تبلیغ می‌کرد، بلکه تمام رنج‌هایی که از این ناحیه بر حضرت پدید می‌آمد، به‌آسانی تحمل می‌کرد؛ بدین معنا که نفس
مقدس حضرت کاملاً مستعد دریافت همه
فیض الهی و انجام وظیفه خطیر
رسالت شده بود.
نکته دیگر که باید اشاره شود، این است که شرح صدر در این آیه، به معنای کنایی، عبارت از توسعه دادن به
روح و فکر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است. این توسعه، می‌تواند مفهوم وسیعی داشته باشد که هم وسعت علمی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را از طریق
وحی و رسالت شامل گردد و هم بسط و گستردگی تحمل و
استقامت او در برابر لجاجت‌ها و کارشکنی‌های
دشمنان و مخالفان.
نکته دیگر در مفهوم شرح صدر در این آیه، آن است که از پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
روایت شده که فرمود: من به خداوند عرض کردم که برخی
پیامبران (علیهم‌السلام) پیشین را به تصرف در باد، قدرت دادی و جریان به کار اندازی باد را به طور معجزه‌گونه در
اختیار آن‌ها گذاشتی، و به بعضی دیگر قدرت زنده کردن
مردگان اعطا فرمودی. خداوند به من فرمود: تو را به
نعمت شرح صدر نائل کردم.
عده‌ای از
مفسرین گفته‌اند: از این روایت به دست می‌آید که شرح صدر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بالاتر از
معجزه انبیای پیشین (علیهم‌السلام) بوده است.
حضرت موسی (علیه‌السّلام) به خداوند عرض کرد: «
رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»؛
«خداوندا! سینه مرا بسط و گسترش عنایت کن».
در این آیه نیز آموزه شرح صدر مطرح شده و حضرت موسی از خداوند خواسته است، حالا که مرا به امر خطیر رسالت از یک‌سو و مبارزه با
فرعون از سوی دیگر، موظف ساخته‌ای، شرح صدر را نصیب من نما، تا در این مأموریت حساس موفق باشم.
مراد آن است که جریان رسالت و
نبوت و هم‌چنین مبارزه با
طاغوت و مدیریت جامعه و امت هر کدام نیازمند شرح صدر است؛ چون دریافت معارف وحی و انجام مأموریت با طاغوت، هر دو
روح بزرگ، فکر بلند و
عقل توانا و به تعبیر
قرآن، شرح صدر و گشادگی سینه لازم دارد.
هم‌چنین در بخش انجام مأموریت الهی و اداره امت و
حکومت، مهم‌ترین
سرمایه، شرح صدر، تحمل و
بردباری، استقامت و شهامت است؛
لذا
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) در
نهج‌البلاغه در جمله زیبایی فرمود: «
آلَةُ الرِّیَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ وسیله
رهبری و ریاست، سینه گشاده است».
در مجموع در این آیه و کلام امیرمؤمنان (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه، شرح صدر به عنوان بهترین وسیله
موفقیت در انجام مأموریت الهی معرفی شده است. پس یکی از معانی شرح صدر از نظر قرآن و نهج‌البلاغه، همان تحمل بار سنگین و
صبر و مقاومت در پیشبرد هدف است.
در آیه دیگر خداوند،
شرح صدر را به عنوان بهترین موهبت الهی یاد کرده و فرمود:
«
فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ اَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاِسْلَامِ»؛
«آن کسی که
خدا بخواهد
هدایت کند، سینه او را برای پذیرش
اسلام گشاده می‌سازد».
مفسران گفته‌اند: مراد از صدر در این آیه، روح و فکر آدمی است و شرح همان وسعت
روح و بلندی فکر و گسترش افق عقل آدمی است؛ زیرا پذیرا شدن
حق، احتیاج به گذشت‌ها و
ایثار فراوان دارد و این کار جز از افرادی که صاحب روح وسیع و فکر بلندند ساخته نیست.
هنگامی که این آیه نازل شد از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرسیدند: که شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود: «
نُورٌ یَقْذِفُهُ اللّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشآءُ، فینشرح له صدره و ینفسح» یعنی نوری است که خدا در
قلب هر کس بخواهد می‌افکند و در پرتو آن
روح او وسیع و گشاده می‌شود. از حضرت دوباره سؤال شد نشانه شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود: «نشانه آن توجه به سرای جاودان و دامن برچیدن از زرق‌وبرق
دنیا و آماده شدن برای
مرگ است».
با توجه به این حقیقت، یکی از معانی شرح صدر، از منظر قرآن و
روایات، این است که انسان در برابر خداوند
تسلیم باشد و هر کس که تسلیم و انقیادش در مقابل
احکام و عقاید دینی بیشتر است، در واقع شرح صدر بیش‌تری دارد و هر اندازه که
عمل صالح بهتر و بیشتر از انسان پدید آید، نشانه شرح صدر بیشتر اوست، چه اینکه براساس آیه یادشده، شرح صدر به مفهوم توسعه و زمینه بیشتر داشتن برای دریافت
علم و معرفت و حقایق وحی آسمانی نیز است.
با توجه به بند ۱ و ۲ «چیستی شرح صدر و مفهوم قرآنی و روایی آن» باید گفت: نمونه‌های فراوانی می‌توان از شرح صدر که نصیب برخی بزرگان شده، ارائه کرد؛ هم‌چنین شرح صدر به مفهوم تأثرگذار در مسائل اجتماعی نیز نمونه‌های فراوان دارد که به طور خلاصه، در دو محور جداگانه نمونه‌هایی ارائه می‌شوند:
در بخش شرح صدر، به مفهوم دریافت معارف، از جمله جریانی که برای محمدتقی مجلسی رخ داده، بسیار مفید و آموزنده است. ایشان می‌گوید:
هنگامی که من مشغول ریاضت بودم و به
مطالعه کتاب‌های تفسیری نیز مشغول بودم، تا از فرصت سیروسلوک از معارف قرآنی نیز بهره مفید ببرم، شبی در حالت بین
خواب و بیدار (حالت منامیّه: حالت معنوی و عرفانی) قرار داشتم، خدمت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مشرف شدم و با خود فکر کردم که در این فرصت خوب است، بهتر به صفات و کمالات حضرت تماشا و دقت نمایم. هر چه بیشتر و بهتر درباره او دقت می‌کردم، عظمت و انوار او بیشتر برای من ظاهر می‌شد؛ به طوری که فضای
آسمان را مملو از جلوه‌های اوصاف او یافتم، در همین حال از آن حالت بیرون آمدم؛ لکن در باطن خود این حقیقت را یافتم که
قرآن کریم صورت مکتوب اوصاف و کمالات سید
انبیا محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است؛ پس باید در آیات آن بیشتر دقت کنم، بعد از این جریان هرگاه به آیات قرآن مراجعه می‌کردم، امواجی از معارف مرا در خود فرو می‌برد، تا اینکه یک وقت دریایی بی‌نهایت از معارف و علوم به صورت ناگهانی بر
قلب من افاضه شد.
درباره شرح صدر به مفهوم دیگر آن، یعنی تحمل شداید و سختی‌ها در راه پیشبرد اهداف الهی یا مبارزه با ستمگران و یا اداره جامعه و امت اسلامی به نظر می‌رسد، در میان افراد غیر معصوم نحوه عمل‌کرد مصلح بزرگ معاصر حضرت
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) سرمشق و نمونه‌ای بسیار آموزنده و مناسب است که موسی‌گونه به
جنگ طاغوت زمانش رفت و با شرح صدر و تحمل ناملایمات مختلف، قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن در انجام وظایف الهی خود موفق شد.
با توجه به معنای شرح صدر که در بند ۱ و ۲ مطرح شد، به نظر می‌رسد بهترین روش را باید از طریق سخنان
معصومان (علیهم‌السلام) و سفارشات علمای بزرگ به دست آورد و دید که آن‌ها برای تحصیل و ترویج شرح صدر، به هر دو معنای علمی و عملی آن‌چه گفته‌اند و چه‌گونه
عمل کرده‌اند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حقیقت شرح صدر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۰۵.
