ترکیب نحوی قالتا اتینا طائعین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جمع،
تثنیه،
مثنی،
مؤنث،
طائعین،
تغلیب.
پرسش: در فراز قرآنی «قالتا اتینا طائعین» با وجود آنکه فعلش مثنای مؤنث است (قالتا)، چرا حال مرتبط با آن به صورت جمع مذکر (طائعین) آمده است؟
پاسخ: در پاسخ به این پرسش، پاسخ‌های مختلفی ارائه شده است؛ از جمله: از حیث علت عدم تطابق
حال و
ذوالحال از جهت
تذکیر و
تانیث و از حیث علت عدم تطابق حال و ذوالحال از لحاظ افراد و تثنیه و جمع.
خداوند در
آیه ۱۱
سوره فصلت می‌فرماید: «ثم استوی الی السماء و هی دخان فقال لها و للارض ائتیا طوعا او کرها قالتا اتینا طائعین؛
سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که به صورت
دود بود به آن و به
زمین دستور داد: به وجود آیید (و شکل گیرید)، خواه از روی
اطاعت و خواه
اکراه ! آنها گفتند: ما از روی طاعت می‌آییم (و شکل می‌گیریم)» در این آیه، خداوند آسمان و زمین را مورد خطاب قرار داده و با عبارت «ائتیا» که
فعل امر و صیغه مثنی و خطاب به دو موجودیت است، به آنان دستور می‌دهد و برای نقل پاسخ آنها نیز ابتدا از فعل «قالتا» که آن نیز
فعل ماضی مثنای غائب است، استفاده می‌کند. اما متن پاسخ آسمان و زمین این گونه است: «اتینا طائعین».
فعلی که در نقل پاسخ آسمان و زمین به کار رفته، فعل جمع است نه مثنی. علتش این است که؛ در زبان عربی، افعالی که برای شخص غایب یا مخاطب استفاده می‌شوند، هم صیغه مفرد و جمع دارند و هم صیغه مثنی. اما برای شخص متکلم، فقط دو صیغه مفرد و جمع وجود دارد که اولی را «متکلم وحده» و دومی را «متکلم مع الغیر» می‌نامند؛ بدون این که برای مذکر و مؤنث تفاوتی وجود داشته باشد. بنابراین، هیچ گونه خدشه‌ای درباره عدم تناسب این فعل با افعال قبلی وجود ندارد.
اما واژه «طائعین» که نقش «حال» را برای فاعل «اتینا» دارد، با صیغه انحصاری جمع آمده و ممکن است در ظاهر، ایجاد شبهه کند که چرا آن نیز به صورت مثنای مؤنث به کار نرفته است؟!
در پاسخ به این پرسش، پاسخ‌های مختلفی ارائه شده است؛ از جمله:
علت عدم تطابق
حال و
ذوالحال از جهت
تذکیر و
تانیث :
۱. با توجه به این که در
متکلم مع الغیر، که شامل چهار حالت (تثنیه و جمع مذکر و تثنیه و جمع مؤنث) است، فقط یک صیغه وضع شده است، این صیغه صلاحیت استعمال برای هر کدام از این چهار صیغه را دارد و چون از جهت لفظ دارای علامت تانیث نیست عبارت «طائعین» نیز از ظاهر فعل «اتینا» تبعیت کرده و متناسب به آن مذکر به کار رفته است.
۲. علاوه بر این چون
ارض و
سماء،
مؤنث مجازی هستند و در مؤنث مجازی نیز هر دو وجه تطابق و عدم تطابق در اسناد از جهت تذکیر و تانیث جایز است، در اینجا «قالتا» مؤنث آورده شده و تطابق کرده ولی طائعین مذکر آمده و تطابق نکرده و مشکلی از جهت ادبی بوجود نمی‌آید.
۳. از این جهت که
خداوند آنها را مورد خطاب قرار داده و آنها را با اوصاف
اطاعت و
کراهت، متصف کرده است، آنها را به منزله عاقل گرفته و به صورت مذکر آورده است.
۴. به این دلیل که عبارت «زمین» می‌تواند خود زمین و همه مخلوقاتی را که در آن وجود دارد شامل شود، و با توجه به این که یک گروه از آن مخلوقات، عقلاء هستند، حکم عقلاء مذکر بر دیگر موجودات تغلیب داده شده است.
علت عدم تطابق حال و ذوالحال از لحاظ افراد و تثنیه و جمع:
۱. با آن که صیغه مخصوص مثنی هم داریم، اما حداقل
جمع نیز دو چیز یا دو شخص است.
از این رو؛ گاهی برای
مثنی از
ضمائر جمع استفاده می‌شود. این موضوع مخصوص به این آیه نبوده و در آیات دیگر نیز، مطرح شده است.
۲. شاید به دلیل
تواضع آسمان و
زمین بوده که خود را از دیگر مخلوقات جدا ندانسته‌اند؛ بلکه خود را در کنار دیگران مطیع اوامر خدا دیده‌اند؛ لذا جواب را به صیغه جمع گفته‌اند؛ همان طور که در
سوره حمد این چنین آمده: «ایاک نعبد و ایاک نستعین».
در این آیه، شخص نمازگزار خود را در کنار دیگر موجودات و دیگر بندگان دیده؛ از این رو با استفاده از فعل جمع،
عبادت و
استعانت خود را نسبت به خدا ابراز می‌کند.
۳. ممکن است جمع آمدن «طائعین»، به این علت باشد که هم آسمان و هم زمین هفت تا هستند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «قالتا اتینا طائعین»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۲۲.
