• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امّ‌کلثوم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: ام‌کلثوم، بیتوته کردن، وفات.
‌پرسش: گفته می‌شود که امام علی ـ علیه‌السلام ـ در شب ضربت خوردن در خانه ام‌کلثوم بودند، از طرفی عده‌ای دیگر می‌گویند: ام‌کلثوم قبل از شهادت امیرالمؤمنین از دنیا رفته است؛ کدام مطلب صحیح است؟
پاسخ: در مورد ام‌کلثوم اختلاف روایات زیادی وجود دارد.



تنها چیزی که در این مورد مسلم است، این است که ایشان دومین دختر، حضرت امیرالمؤمنین از فاطمه زهرا ـ سلام‌الله‌علیها ـ بوده است که در سال ششم هجری چشم به دنیا گشود.
[۱] ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ دوم، ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۵۰۰.



در این مورد، تقریباً تمامی مورخین اتفاق نظر دارند و همگی آورده‌اند که نام او زینب صغری، و کنیه‌اش ام کلثوم بوده است.بعضی نیز ام کلثوم را نام آن بانوی معظم دانسته‌اند.
گفتنی است صاحب اعیان الشیعه، چهار دختر را با این کنیه به حضرت امیر منسوب دانسته است که به قول مرحوم مدرسی، صاحب اعیان الشیعه در این سخن متفرد و تنهاست.
[۳] مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، خیام، ۱۳۶۹، ج ۸-۷، ص ۳۶۹.



اما در زندگی آن بانو، سه جهت باید مورد بررسی قرار گیرد و زنده بودن ایشان در زمان شهادت امیرالمؤمنین، اثبات شود.

۳.۱ - نکته اول:

الف) بیتوته کردن امیرالمؤمنین در شب نوزدهم رمضان در خانه ام‌کلثوم:

۳.۱.۱ - روایتی از حسن بصری

«شیخ مفید از حسن بصری چنین روایت کرده است که امیرالمؤمنین، علی ـ علیه‌السلام ـ شبی را که در صبح آن به شهادت رسید، بیدار ماند و طبق عادتش برای نماز شب به مسجد نرفت. پس دخترش ام‌کلثوم ـ سلام‌الله‌علیها ـ پرسید: پدر جان چه چیزی خواب را از چشمان شما ربوده است؟ و آن حضرت فرمود: من فردا صبح کشته خواهم شد. چون صدای ابن نباح به اذان بلند شد، پس حضرت رفت و اما به‌زودی برگشت؛ پس ام‌کلثوم عرض کرد: پدر جان بفرما تا جعده برود و با مردم نماز بگذارد...»
روایت فوق را شیخ طبرسی در اعلام الوری، و قاضی نعمان مغربی در شرح الاخبار آورده‌اند و نیز در کتاب خصائص الائمه و مناقب آل‌ابی‌طالب ذکر شده است.

۳.۱.۲ - روایتی از علامه مجلسی

نیز مرحوم مجلسی روایتی را آورده است که به نقل از خود ام‌کلثوم می‌باشد و قضیه افطار آن حضرت در خانه او و بیتوته کردن و سپس به مسجد رفتن و ضربت خوردن حضرت را آورده است. سپس بعد از ذکر گزارش فوق، علامه چنین می‌گوید که این روایت را در کتاب‌های قدیمی دیده‌ام و چون الفاظ آنها بیشتر و مفصل بود، من آن را خلاصه کردم.

۳.۲ - نکته دوم:

ب) درباره آن بانو در کربلا موارد اختلافی میان مورخین بیشتر به چشم می‌خورد.

۳.۲.۱ - سخن قاضی نعمان

قاضی نعمان می‌گوید: اسم او زینب صغری است و همراه برادرش امام حسین ـ علیه‌السلام ـ در کربلا بوده است و سپس همراه امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ بود در شام تا مدینه؛ همچنین او در کوفه خطبه‌ای ایراد فرمود که با شنیدن آن مردم صدایشان را به گریه و ضجه بلند کردند؛ شوهرش عون بن جعفر بود که در کربلا شهید شد.

۳.۲.۲ - روایتی از سید بن طاووس

نیز سید بن طاووس آورده است که چون امام حسین ـ علیه‌السلام ـ به این شعر زمزمه کرد:
یا دهر اف لک من خلیل
کم لک بالاشراق و الاصیل
زنان خیمه به گریه افتادند و ندای وا حسیناهً وا محمداهً سر دادند؛ حضرت فرمود: ای خواهران من، ای ام‌کلثوم، و تو ای زینب و ای رقیه و ای فاطمه (دخترم) و ای رباب، مواظب باشید که چون من کشته شدم، گریبان ندرید و... چون اُسرا به کوفه رسیدند، ام‌کلثوم خطبه‌ای ایراد کرد و فرمود: ای اهل کوفه! وای بر شما؛ چرا حسین را واگذاشتید و کشتید و...

۳.۲.۳ - روایتی از دخیل

نیز آمده است که ام‌کلثوم به‌عنوان اسیر ابن زیاد که نه حمایت‌گری داشت و نه سرپرستی با او بود، وارد کوفه می‌شد؛ درحالی‌که سرهای برادران و عموزادگان و یاران برادرش، همراه او بودند.
[۸] علی محمد علی دخیل، ام کلثوم (اعلام النساء)، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران، ‌امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۲۴.
امثال این‌گونه روایت‌ها را شیخ جعفر شوشتری در الخصائص الحسنیه و خوارزمی در مقتل خویش آورده‌اند.

۳.۳ - نکته سوم:

ج) درباره وفات آن بانوی بزرگوار نیز اختلاف هست؛ اما در هر صورت همه مورخین و نسب شناسان به این نکته معتقدند که وفات ایشان سال‌ها پس از شهادت امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ بوده است.

۳.۳.۱ - روایتی از قاضی نعمان

قاضی نعمان گوید: ام‌کلثوم در مدینه وفات یافت؛ او بعد از آنکه با کاروان اسرا از شام بازگشت، مدت چهار ماه و ده روز در مدینه بود.

۳.۳.۲ - روایتی از ابن سعد

فقط ابن سعد روایتی می‌آورد که می‌گوید: چون ام‌کلثوم وفات یافت، عبدالله بن عمر بر او نماز خواند و حسن و حسین و محمد حنفیه پشت سر او بودند... که این روایت به دلیل امامت عبدالله بن عمر ابز حیث محتوا مخدوش است.
[۱۰] ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بیتا، ج ۸، ص ۶۶۳.

روایاتی هم در الخلاف، استعیاب، اسدالغابه و الاصابه آمده است که حکایت دارند که امام حسن و امام حسین، آن بانو را تشییع کرده‌اند؛ بر این اساس باید گفت: وفات ایشان قبل از سال ۵۰ هجری که سال شهادت امام حسن است، می‌باشد.
[۱۱] رسولی محلاتی، زندگانی حضرت فاطمه و دخترانش، تهران، علمیه اسلامیه، بیتا، چاپ اول، ص ۳۷۲.


۳.۳.۳ - روایتی از مدرسی

محمدعلی مدرسی روایتی آورده که ام‌کلثوم در سال ۵۴ هجری و موقعی که همسر عبدالله بوده وفات یافته است.
[۱۲] مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، خیام، ۱۳۶۹، ج ۸ ـ ۷، ص ۳۲۵.
اما این سخن نادرست است؛ چراکه طبق نقل‌های موثق در این زمان حضرت زینب در نکاح عبدالله بوده است. از‌این‌رو باید گفت: یا در اسم عبدالله تصرف صورت گرفته یا در سال وفات.

۳.۲.۳ - روایتی از دخیل

علی محمد علی دخیل هم می‌گوید: کتب سِیَر اتفاق دارند که ام‌کلثوم در کربلا حضور داشته است؛ در این صورت وفات او در زمان امام حسن صحیح نخواهد بود.
[۱۳] علی محمد علی دخیل، ام کلثوم (اعلام النساء)، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران، ‌امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۲۴.



در هر صورت با توجه به تمامی مطالب گذشته دو نکته قابل اثبات است: اول: بیتوته حضرت امیرالمؤمنین در شب نوزدهم رمضان در منزل ام‌کلثوم و دوم: نیز وفات آن بانوی مکرمه سال‌ها پس از شهادت آن حضرت.


اما در پایان به ابیاتی که منسوب به آن بانوی محترمه است، نظر می‌افکنیم:
ژنحن بناتُ یا سین وطه
و نحن الباکیات علی ابینا
و نحن الطاهرات بلا خفاء
و نحن المخلصون المصطفونا
و نحن الصابرات علی البلایا
و نحن الصادقون الناصحونا
[۱۴] علی محمد علی دخیل، ام کلثوم (اعلام النساء)، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران، ‌امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۳۲.

ما (زنان كاروان اسرای عاشورا) دختران یاسین و طه هستيم و بر پدرمان می‌گرييم.
ما دختران پاكيزه‌ای هستيم كه حجابمان را برگرفتند، ما دختران خالص و برگزيده‌ايم.
ما صابران بر بلا و آزمايش‌ها هستيم. ماييم راست‌گويان و ناصحان.


۱. ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ دوم، ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۵۰۰.
۲. مفید، الارشاد، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول. ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۳۵۶.    
۳. مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، خیام، ۱۳۶۹، ج ۸-۷، ص ۳۶۹.
۴. مفید، الارشاد، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول. ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۱۶.    
۵. مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۴۲، ص ۲۷۶.    
۶. قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲، ج ۳، ص ۱۹۸.    
۷. سید بن طاووس، الملهوف، تحقیق شیخ فارس تبریزیان. قم، اسوه، چاپ دوم، ۱۳۷۵، صص ۱۴۱ ۱۹۸.    
۸. علی محمد علی دخیل، ام کلثوم (اعلام النساء)، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران، ‌امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۲۴.
۹. قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲، ج ۳، ص ۱۹۸.    
۱۰. ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بیتا، ج ۸، ص ۶۶۳.
۱۱. رسولی محلاتی، زندگانی حضرت فاطمه و دخترانش، تهران، علمیه اسلامیه، بیتا، چاپ اول، ص ۳۷۲.
۱۲. مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، خیام، ۱۳۶۹، ج ۸ ـ ۷، ص ۳۲۵.
۱۳. علی محمد علی دخیل، ام کلثوم (اعلام النساء)، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران، ‌امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۲۴.
۱۴. علی محمد علی دخیل، ام کلثوم (اعلام النساء)، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران، ‌امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۳۲.



سایت اندیشه قم    






جعبه ابزار