وضوی پیامبر خدا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: پیامبر،
وضو.
پرسش: حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چگونه وضو می‌گرفت؟
کیفیت وضو گرفتن، در
قرآن آمده است
و پس از نزول آیه مربوط به آن، پیامبر اکرم، روزها و شب‌ها و هر شبانه روز، چند بار به آن عمل کرده و سیره مشهود پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در طهارت وضویی، مشهور شده است؛ امّا بعدها، در جریان نقل این
سیره، اختلاف‌هایی پدید آمده است.
آن‌گونه که
تاریخ و
فقه نشان می‌دهند، تا پایان روزگار خلیفه دوم، اختلاف مهمّی در چگونگی وضو گرفتن نبوده و
صحابیان و
مسلمانان صدر اسلام هم پس از
وفات پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دلیل هم عصری با ایشان، نیازی به نقل آن و یا حتّی گفتگو درباره چگونگی وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نداشته‌اند؛
امّا به یکباره در
خلافت عثمان و توسّط همو، مسئله وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مطرح می‌شود و طبق نقل‌های متعدّد،
او به مخالفت با برخی از صحابیان بر می‌خیزد و با نشان دادن عملیِ وضویی خاص، آن را وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانَد.
در این وضو، صورت و دست‌ها و پاها شسته می‌شود و فقط سر، مسح می‌گردد و وضو، ترکیبی از سه شستن و یک مسح است. (گفتنی است عدّه کمی به جمع میان مسح و غسل پاها
فتوا داده‌اند و برخی مانند
حسن بصری، قائل به تخییرند)
بخاری و
مسلم، هر دو در کتاب‌های خود، این وضو را از عثمان گزارش کرده‌اند.
در یک گزارش، عثمان، هر یک از اعضا را سه بار می‌شوید و پاها را نیز تا کعبَین می‌شوید؛ امّا سر را یک بار مسح می‌کند و در پایان، این وضو را
وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خواند.
هر چند گزارش‌ها متعدّد و متفاوت‌اند، (برای نمونه، برخی از آنها قید «ثلاثا» را در «مسح رأس (سر) و رِجل (پا)» دارند و برخی ندارند و برخی «مسح رِجلین (پاها)» دارند و برخی «غسل رجلین» را)
امّا بیشتر آنها نشان دهنده تاکید عثمان بر این وضوی خاص و اختلاف آن با عمل برخی دیگر از صحابیان است.
در نقل دیگری که نشان دهنده پیدایی تفاوت در نحوه وضو گرفتن است، عثمان می‌گوید:
کسانی احادیثی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت می‌کنند که من نمی‌دانم آنها چیستند؛ امّا من دیدم که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مثل این وضوی من، وضو می‌گرفت.(حدیثی را نیز به
عایشه نسبت داده‌اند؛ امّا برخی بر آن خدشه وارد کرده‌اند.)
افزون بر این،
متّقی هندی در
کنز العمّال، به نقل از
ابو‌مالک دمشقی گزارش می‌دهد که:
دیدگاه
عثمان بن عفّان، در دوران خلافتش، درباره وضو، چند گونه بود.
سپس وضویی شبیه قبلی را به عثمان نسبت می‌دهد.
قرینه دیگر بر بروز اختلاف در روزگار عثمان، جدولی است که نشان می‌دهد هیچ یک از صحابیان به‌اندازه عثمان، درباره وضو سخن نگفته‌اند. در این جدول که به بررسی روایات سی
صحابی پُر حدیث پرداخته شده، تنها دو، سه صحابی درباره وضو حدیث دارند که احادیث دو تن از آنان، یعنی
عبد‌اللّه بن عبّاس و
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، انگشت شمار است؛ امّا عثمان، به تنهایی بیش از بیست حدیث در این باره دارد.
برخی گزارش‌ها، وضوی شماری از صحابیان و
تابعیان را مانند وضوی عثمان و یا مؤیّد وضوی او دانسته‌اند؛ امّا ما تنها دو تن از آنها (
عبد‌اللّه بن زید بن عاصم و
عبد‌اللّه بن عمرو بن عاص) را یافتیم و بقیه،
سند یا متن مقبولی ندارند. (مؤلّف کتاب
وضوء النبی، این گزارش‌ها را بررسی کرده و نامقبول دانسته است)
در این وضو که مرکّب از دو غَسل و دو مَسح است، صورت و دست‌ها شسته می‌شوند؛ امّا سر و پاها مسح می‌گردند و هر یک به طور متعارف، یک بار انجام می‌گیرد، هر چند در غَسلِ صورت و دست، یک شستشوی دیگر رواست؛ امّا سه بار، لازم و بلکه جایز نیست.
معتقدان به این‌گونه وضو، کسانی مانند
عبد‌اللّه بن عبّاس،
رفاعة بن رافع،
عباد بن تمیم بن عاصم مازنی،
اوس بن ابی‌اوس ثقفی،
بَراء بن عازب و نیز
امام علی (علیه‌السّلام) هستند.
گفتنی است در میان تابعیان نیز اقوال مشابهی وجود دارد.
روایت‌های متفاوتی از موضع‌گیری
امام علی (علیه‌السّلام) درباره اختلافِ پدید آمده در وضو نقل شده است. یکی دو روایت، نشان دهنده وضوی سه تایی است.
احمد در مسندش به نقل از
عبد خیر آورده است:
علی گفت: «آیا وضوی پیامبر خدا را نشانتان بدهم؟» و آن‌گاه، وضویی سه تایی گرفت.
و در نسخه‌ای از
کتاب الغارات ثقفی نیز چنین آمده که امام علی (علیه‌السّلام) به
محمّد بن ابی‌بکر، حاکم مصر، نامه‌ای نگاشته و در آن، وضویی شبیه وضوی عثمان را به پیامبر خدا نسبت داده است.
امّا گزارش‌های عکس آن نیز موجود است. برای نمونه،
شیخ مفید، روایتی از ثقفی، مؤلّف الغارات، نقل کرده که وضوی روایت دوم را از امام علی (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که امام (علیه‌السّلام) آن را به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت داده است.
این گزارش در الامالی
شیخ طوسی نیز تأیید شده است و گونه‌ای اختلاف را در نسخه‌های الغارات نشان می‌دهد. افزون بر این، نقل‌های متعدّدی، مقابله کلّی امام علی (علیه‌السّلام) را با
بدعت و اِحداث در وضو، گزارش می‌کنند که یکی از آنها را می‌آوریم.جالب توجّه است که راوی این روایت متعارض نیز عبد خیر است که می‌گوید:
علی (علیه‌السّلام) را دیدم که آبی خواست تا با آن وضو بگیرد. پس با آن، مسح کشید و بر پشت پاهایش هم مسح کشید. آن‌گاه فرمود: «این وضو برای کسی است که حَدَثی از او سر نزده است. اگر نمی‌دیدم که پیامبر خدا بر پشت پاهایش مسح می‌کشد، نظرم این بود که زیر پاها برای مسح، شایسته‌ترند». آن‌گاه، زیادی آب وضویش را در حالی که ایستاده بود، آشامید و سپس فرمود: «کجایند کسانی که گمان می‌کنند شایسته نیست کسی آب را ایستاده بیاشامد؟».
تدوین سنّت نبوی و از جمله وضو به وسیله برخی یاران امام علی (علیه‌السّلام) را نیز می‌توان به گونه‌ای تبیین امام علی (علیه‌السّلام) از وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دانست.
این‌ها همه بدون توجّه به مدرک اساسی ما در کتاب بزرگ و معتبر
الکافی است.
کلینی، با سند متّصل خویش به
امام باقر (علیه‌السّلام) (فرزند بزرگ و راست‌گوی امام علی (علیه‌السلام)، وضوی ایشان را نقل کرده و آن را همان وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دانسته است.
گزارش دیگر، وضوی امام علی (علیه‌السّلام) را یک بار یک بار (مرّةً مرّةً) می‌داند
که در نقطه مقابل پافشاری
عثمان بر وضوی سه تایی است و نشان از موضع‌گیری عملی امام علی (علیه‌السّلام) دارد.
گفتنی است اهل‌بیت پیامبر خدا، در جهت ادای رسالت خود و ارائه گنجینه علمی به یادگار نهاده شده از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در نزد ایشان، وضوی پیامبر خدا را گزارش کرده و آن را به صورت عملی به بسیاری از یاران خود، ارائه نموده‌اند.
این گزارش‌ها هیچ اختلاف و تعارض درونی‌ای با هم ندارند و با روایت دوم وضو، یعنی وضوی بسیاری از
اصحاب، هماهنگ است و با
آیه وضو نیز کاملاً همسو و موافق است.(۱)
در پایان می‌گوییم که گذشته از آگاهی بیشتر اهل بیت (علیهم‌السّلام) نسبت به وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، طریق احتیاط، اخذ قول اهل بیت (علیهم‌السّلام) است؛ زیرا هیچ یک از صحابیان، راویان و فقیهان، وضوی «مَرّةً مَرّةً؛ یک بار یک بار»
را نادرست نمی‌شمرند و به فحوای روایت منقول از عثمان و منسوب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که می‌گوید: «فمن زاد علی هذا او نقص فقد اساء و ظلم؛
هر کس بر آن، چیزی بی‌فزاید یا کم کند، بد کرده و ستم نموده است» نیز فتوا نداده‌اند؛ بلکه شستن بیش از یک بار را افضل می‌دانند. از سوی دیگر، روایات نقل شده از اهل بیت (علیهم‌السلام)، بیش از دو بار شستن، موجب باطل شدن وضو دانسته شده و آمده است:
«مَن زادَ عَلی مَرَّتَینِ لَم یُؤجَر؛
هر کس بیش از دوبار بشوید، مأجور نیست. از این‌رو، شستن یک بار یا دو بار در وضو، مورد اتّفاق همه بجز شخص
عثمان است.
این اتّفاق، در برخی جزئیات دیگر وضو، یعنی مسح مقداری از سر یا تمام سر، شستن «مَرافق» در «غَسل یَدَین» و جهت شستن از پایین به بالا یا به عکس نیز صادق است، هر چند در برخی دیگر، مانند غَسل یا مسح «رِجلَین» و مفهوم «کعب» در رِجلین، جریان نمی‌یابد.
اگر گفته شود که غایت آیه وضو و هدف از طهارت، پاکیزگی است و از این‌رو، هر چه تعداد غَسل‌ها و مسح‌ها بیشتر باشد، مناسب‌تر است، در پاسخ می‌گوییم که وضو، عبادت است و از افعال توقیفی است و مصالح دیگر (مانند: سهولت، مقدور بودن برای عموم و صرفه‌جویی) را نیز باید در آن، لحاظ کرد. از این‌رو، می‌توان با اشاره به احادیث «انّ اللّه یحبّ ان تؤتی رُخَصه؛
خداوند، دوست دارد که مُجازهایش هم انجام شوند»، تعدّد در وضو را گونه‌ای سخت‌گیری در دین و مطابق با اعتقاد کسانی دانست که
تمتّع در حج، کاستن از نماز در سفر و
برداشتن حکم روزه از مسافر را نمی‌توانستند بپذیرند.(۲)
(۱) تردیدی نیست که آیه وضو، عمل
واجب برای سر را مسح می‌داند؛ امّا برخی مفسّران و محدّثان، بنا به دو قرائت نصب یا جرّ «ارجلکم»، عمل واجب برای پا را قابل استخراج از آیه ندانسته‌اند و از این‌رو، هر دو نظر، یعنی مسح یا غَسل پا را موافق یکی از دو قرائت آیه دانسته‌اند.
امّا ما معتقدیم که مسح رجلین، توافق بیشتری با آیه دارد؛ زیرا بنا به قرائتِ جرّ «ارجلکم»، بدون تردید، و در قرائت نصب، طبق یکی از دو احتمال آن (که به هیچ روی ضعیف هم نیست)، پاها را نیز باید مسح کرد؛ زیرا «ارجلکم» به خاطر حذف خافض آن (یعنی «باء») است که به دلیل آمدن خافض در واژه قبل (برؤوسکم) و عطف قوی و بدون فاصله بر آن، محلّاً مجرور و لفظاً منصوب شده است. وجه قوّت این احتمال نسبت به نصب و «مفعولٌ به» بودن برای «فَاغسلوا»، آن است که فاصله میان
فعل و
مفعول به این‌اندازه طولانی در غیر شعر و ضرورت، فصیح و بلکه صحیح نیست و بر فرض صحّت، فاصله‌انداختن با یک جمله کامل مستقل «وامسحوا برؤوسکم» میان فعل و فاعل، آن هم در جایی که به التباس و اجمال می‌کشد، از شأن بلیغ‌ترین کتاب هستی بعید است.
(۲) برخی اِسباغ (گسترش و تکمیل) وضو و نیز
احسان (نیک گزاردن و دقّت) در آن را به معنای تعدّد گرفته‌اند؛ امّا شاهدی بر آن ارائه نکرده‌اند؛ بلکه می‌توان با یک بار شستن و حدّ اکثر دو بار شستن، وضویی کامل و نیک گرفت.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «وضوی پیامبر خدا» تاریخ بازیابی۱۳۹۷/۸/۲۱.
