کتب حدیثی شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: کتب اربعه ،
کافی ،
من لا یحضره الفقیه ،
تهذیب الاحکام ،
الاستبصار .
پرسش: کتاب‌های چهارگانه معروف حدیثی
شیعه را معرفی کنید؟
پاسخ: کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه عبارتند از:
کتاب «
الکافی » تألیف شیخ محمد بن یعقوب
کلینی بغدادی ـ درگذشته به سال ۳۲۸ ق ـ است.
در کتاب «
تاج العروس » زیر واژه «کلان» چنین نوشته شده است: «ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی از
فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در عهد
خلافت المقتدر بالله عباسی بوده و به جهت ورودش به ناحیه «درب السلسلة» در بغداد، سلسلی لقب یافته است». او به سال ۳۲۷ ه.ق در ناحیه «درب السلسلة
» و نیز در «صور
» روایت حدیث می‌کرد.
شیخ طوسی گفته است: شیخ کلینی قابل اعتمادترین و استوارترین دانشمند در
علم حدیث بود که کتاب «الکافی» را در طول بیست‌سال تصنیف کرد و به سال ۳۲۸ ه.ق درگذشت.
نجاشی گفته است: شیخ کلینی به سال ۳۲۹ ق ـ سال پراکندگی ستارگان
ـ
وفات یافت و ابو قیراط، محمد بن جعفر حسینی بر
جنازه وی
نماز گزارد و در آرامگاهی که در «باب الکوفة» است، به خاک سپرده شد.
ابن عبدون گفته است: من قبر او را در جاده طائی دیده‌ام که تخته سنگی بر روی آن نهاده شده و بر آن تخته سنگ نام وی و پدرش نوشته شده است.
ابوعلی در کتاب «
منتهی المقال]] » گفته است:
آرامگاه شیخ کلینی در تکیه مشهور
مولوی در ناحیه شرقی بغداد واقع شده که
زیارتگاه خاص و عام است و بر نمای بیرونی آن پنجره‌ای کار گذاشته شده که در سمت چپ عابری که به قصد ورود به شهر از روی پل
می‌گذرد، قرار گرفته است.
تألیفات شیخ کلینی عبارتند از:
۱- کتاب «
رسائل الائمة » ـ درود بر آنان ـ که سید بن طاووس مطالبی از آن را در کتاب «
کشف المحجة » آورده است.
۲- کتاب «
الرد علی القرامطة ».
۳- کتاب «
ما قیل فی الائمة من الشعر ».
۴- کتاب «
الرجال ».
۵- کتاب «
تعبیر الرؤیا ».
۶- کتاب «
الکافی ».
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «
الذریعة »،
به توصیف کتاب «
الکافی » پرداخته و چنین گفته است:
این کتاب یکی از مهم‌ترین کتاب‌های چهارگانه است که مبتنی بر
اصول قابل اعتماد است و کتابی همانند آن در نقل و روایت
احادیث از
پیامبر اکرم و امامان ـ درود خدا بر آنان ـ به رشته تحریر در نیامده است.
این کتاب مشتمل بر سی و چهار رساله و سی‌صد و بیست و شش باب است که شیخ کلینی آن را در دوران
غیبت صغرا ی
امام زمان ـ درود بر وی ـ در طول مدت بیست سال تألیف کرده است.
کتاب مذکور دارای سه بخش است:
۱.
اصول کافی ؛ ۲.
فروغ کافی ؛ ۳.
روضه کافی .
بر این کتاب شروح و حواشی و تعلیقات بسیاری نیز نوشته شده است.
شیخ یوسف بحرانی در کتاب «
لؤلؤة البحرین »،
مجموع احادیث کتاب «الکافی» را به ترتیب زیر چنین ذکر کرده است:
۵۰۷۷ حدیث صحیح.
۱۴۴ حدیث‌حسن.
۱۱۱۸ حدیث موثق.
۳۰۲ حدیث قوی.
۹۴۸۰ حدیث ضعیف.
بنابراین کتاب «الکافی» مجموعاً ۱۶۱۲۱
حدیث دارد و نسخه‌های خطی آن نیز بسیار است.
کهن‌ترین نسخه‌ای که من از این کتاب دیده‌ام، نسخه موجود در
کتابخانه مدرسه علمیه نواب در شهر مقدس مشهد است که به خط علی بن ابی‌المیامین (ظ) علی بن احمد بن علی بوده و به سال ۶۷۵ ه.ق در شهر واسط نگارش یافته است و اکنون نیز در میان میکرو فیلم‌های کتابخانه مرکزی
دانشگاه تهران به شماره ۵۱۵۶ یافت می‌شود.
کتاب «
الکافی » چندین‌بار در ایران و هند به چاپ رسیده استY از جمله:
أ. در لکهنو به سال ۱۳۰۲ ه.ق.
ب. در ایران به سال ۱۲۷۸، ۱۲۸۱، ۱۳۱۱، ۱۳۱۵، و ۱۳۷۴ ه.ق.
ج. اخیرا نیز به سال ۱۳۸۱ ه.ق در هشت مجلد به سرمایه کتابخانه اسلامیه به زیور طبع آراسته شده است. همچنین دکتر حسین علی محفوظ شرح حال مفصلی از شیخ کلینی نوشته است که در آغاز کتاب «
الکافی » چاپ شده و نیز به‌صورت جداگانه تحت عنوان «
سیرة الکلینی » انتشار یافته است.
کتاب «
من لا یحضره الفقیه » تألیف شیخ محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی ـ در گذشته به سال ۳۸۱ ق ـ است.
علامه حلی درباره وی چنین گفته است: «شیخ و
فقیه ما و زعیم مذهب شیعه در خراسان که مردی کهن‌سال بود و همه مشایخ شیعه از او پیروی می‌کردند، به سال ۳۵۵ ه.ق وارد بغداد شد.او از فقیهان عالی‌قدر،
حافظان حدیث ، عالمان علم رجال و راویان
اخبار به‌شمار می‌رفت که در حفظ حدیث و کثرت دانش میان اهالی قم بی‌نظیر بود. وی در حدود سی‌صد تالیف داشته و به سال ۳۸۱ ه.ق در شهر ری در گذشته است.
علامه سیدبحرالعلوم درباره او نیز گفته است: «محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی یکی از شخصیت‌های بزرگ شیعه و رکنی از ارکان شریعت اسلام و سرآمد
محدثان بود که در روایت
حدیث از امامان راستین - درود بر آنان -
صداقت داشت.او از برکت دعای امام زمان ـ درود بر وی ـ دیده به جهان گشود و بدان جهت‌به درجاتی عالی از فضل و
کرامت نائل آمد و
امام در توقیعی که از ناحیه مقدسش صادر شده بود، وی را چنین توصیف کرده است: «
صدوق فقیهی بزرگوار است که خداوند مردم را به‌وسیله او بهره‌مند می‌گرداند».
پاره‌ای از تالیفات شیخ صدوق عبارتند از:
۱- کتاب «
علل الشرایع ».
۲- کتاب «
عیون اخبار الرضا » و کتاب «
الامالی ».
۴- کتاب «
الخصال ».
۵- کتاب «
ثواب الاعمال ».
۶- کتاب «
من لا یحضره الفقیه ».
علامه سیدبحرالعلوم به توصیف کتاب «
من لا یحضره الفقیه » پرداخته و چنین گفته است: «این کتاب یکی از کتاب‌هایی است که در شهرت و اعتبار به روشنایی روز می‌ماند.
محدث نوری نیز درباره کتاب مذکور گفته است: «بسیاری از علما، احادیث موجود در کتاب «من لا یحضره الفقیه» را از چند نظر بر احادیث مذکور در سه کتاب دیگر از کتاب‌های چهارگانه ترجیح داده‌اند، چه آنان اعتقاد داشتند که
شیخ صدوق احادیث بسیاری را حفظ بوده و آنها را نیک ضبط کرده و در روایت تأمل روا داشته است و نیز کتاب خود را پس از کتاب «الکافی» تألیف نموده و صحت احادیثی را که در کتاب آورده، تضمین کرده است، و نه‌تنها مانند دیگر مؤلفان قصد گردآوری همه
احادیث روایت‌شده را نداشته، بلکه به ثبت احادیث پرداخته است که بدان‌ها
فتوا داده و بر صحت آنها حکم کرده است و با اعتقادی راسخ آنها را
حجت میان خود و خدا می‌دانسته است».
وی نام کتاب «
من لا یحضره الفقیه » را از کتاب «
من لا یحضره الطبیب » تألیف محمد بن زکریای رازی اقتباس کرده است.
شیخ صدوق این کتاب را در چهار مجلد تألیف نمود و
محدث بحرانی احادیث مذکور در چهار مجلد را شماره کرده و مجموع آنها را ۵۹۶۳ حدیث در ۴۴۶ باب به ترتیب زیر
ذکر نموده است:
۳۹۱۳
حدیث مسند.
۲۰۵۰ حدیث مرسل.
نسخه‌های خطی این کتاب فراوان است که یکی از آنها نسخه مورخ سال ۶۸۱ ق در کتابخانه منچستر است؛ همچنان‌که در صفحه ۲۹۸ فهرست کتاب‌های خطی آن کتابخانه به سال ۱۹۳۴ م چاپ شده، آمده است. البته من هنوز بدان نسخه خطی دست نیافته‌ام.
همچنین کتاب فوق الذکر چندین‌بار به چاپ رسیده است، از جمله:
الف - در لکهنوی هند به سال ۱۳۰۰ ه.ق.
ب - در تبریز به سال ۱۳۲۲ ه.ق.
ج - در تهران به سال ۱۳۷۲ ه.ق.
د - در نجف اشرف به سال ۱۳۷۷ ه.ق.
سیدحسن خراسان شرح حال مبسوطی از
شیخ صدوق نگاشته که به عنوان مقدمه جلد اول کتاب «من لا یحضره الفقیه» در سال ۱۳۷۷ ه.ق به زیور طبع آراسته شده است.
کتاب «تهذیب الاحکام» تألیف
شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن
طوسی ـ در گذشته به سال ۴۶۰ ه.ق ـ است.
علامه حلی درباره وی گفته است: «شیخ الطائفه و زعیم و پیشوای شیعه دانشمندی عالی‌قدر و بلند مرتبت و مورد اعتماد و راستگو بوده که در علم
اخبار ، رجال، فقه، اصول،
کلام ، ادب و جمیع
فضایل انسان ی سر آمد روزگار خویش به‌شمار می‌رفته است. وی در همه فنون اسلامی دست به تألیف زده و به تهذیب
عقاید و
اصول و فروع پرداخته و از جهت علمی و عملی جامع
کمالات نفسانی بوده است».
شیخ الطائفه در ماه
رمضان سال ۳۸۵ ه.ق به
دنیا آمد و به سال ۴۰۸ ه.ق به بغداد رفت و
خلیفه عباسی عبدالله بن قادر، ملقب به «القائم بامر الله»، کرسی علم کلام را در اختیار وی نهاد. سپس شیخ در سال ۴۴۸ ه.ق به نجف اشرف
هجرت کرد و فعالیت علمی را در آنجا از نو زنده کرد و رونق بخشید و از آن پس نجف به‌صورت
حوزه علمیه بزرگ
شیعه در آمد که تا به امروز همچنان پابرجاست.
شیخ طوسی ـ خدایش
رحمت کناد ـ همچنان در نجف بود تا در شب ۲۲ محرم سال ۴۶۰ ه.ق چشم از
جهان فرو بست.
در آن ایام تعداد شاگردان شیعی وی به سی‌صد تن می‌رسید و تعداد شاگردان سنی مذهبش نیز بسیار بود.
شیخ طوسی بیش از پنجاه کتاب تألیف کرده است که پاره‌ای از آنها عبارتند از:
۱. کتاب «
مسائل الخلاف ».
۲. کتاب «
التبیان فی تفسیر القرآن ».
۳. کتاب «
المبسوط فی الفقه ».
۴. کتاب «
الرجال» یا «الابواب ».
۵. کتاب «
الفهرست ».
۶. کتاب «
التهذیب ».
علامه
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «
الذریعة »،
به توصیف کتاب «التهذیب» پرداخته و گفته است: «این کتاب یکی از کتاب‌های چهارگانه و مجموعه‌های کهن است که از زمان تألیف آن تا به امروز مأخذ و
مرجع دانشمندان شیعین بوده است.
شیخ الطائفه این کتاب را از اصول صحیح و قابل اعتماد نزد
علما ی پیشین و نیز از کتاب‌هایی اتخاذ کرده و به رشته تحریر در آورده است که خود آنها را از هنگام ورود به بغداد در سال ۴۰۸ ه.ق تا زمان
هجرت به نجف در سال ۴۴۸ ه.ق در اختیار داشته است».
این کتاب شرحی است بر رساله «
المقنعة » تألیف استادش شیخ محمد بن محمد بن نعمان، معروف به
شیخ مفید در گذشته به سال ۴۱۳ ه.ق که در زمینه فقه نگاشته شده است.
محدث بحرانی گفته است:
«ابواب کتاب «
التهذیب » را شمرده‌ام، ۹۳ باب بوده و ۱۲۵۹۰ حدیث داشته است».
نسخه‌های خطی این کتاب فراوان است و شیخ آقا - بزرگ تهرانی در کتاب «
الذریعة » گفته است:
«جزء اول کتاب در تبریز و به خط مؤلف آن شیخ الطائفه یافت می‌شود و این نسخه که خطی
شیخ بهایی نیز بر روی آن به چشم می‌خورد، در کتابخانه سیدمیرزا محمد حسین بن علی اصغر
شیخ الاسلام طباطبایی ـ در گذشته به سال ۱۲۹۲ ه.ق - وجود دارد و هم اکنون در اختیار نوادگان وی می‌باشد». شیخ عز الدین بن عبد الصمد عاملی نسخه‌ای از آن را در سال ۹۴۹ ه.ق به خط خویش نوشته و در پایان آن چنین نگاشته است: «من نسخه دست‌نویس خود را با نسخه اصلی کتاب که به خط مؤلف کتاب، شیخ طوسی است، مقابله و تصحیح نموده‌ام».
این کتاب تا کنون چندین‌بار به چاپ رسیده است که یک‌بار در سال ۱۳۱۸ق و بار دیگر در سال ۱۳۷۸ق در ده مجلد در نجف اشرف به زیور طبع آراسته شده است.علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی شرح احوال و آثار شیخ طوسی را مفصلاً به‌عنوان مقدمه‌ای بر
تفسیر «
التبیان »
شیخ طوسی به رشته تحریر در آورده که به سال ۱۳۸۱ ه.ق در نجف اشرف به چاپ رسیده است و همین مقدمه نیز با عنوان «حیاة الشیخ الطوسی» به‌طور مستقل چاپ شده است.
کتاب «
الاستبصار » نیز تألیف شیخ طوسی است که شرح حال وی به‌طور خلاصه در صفحات قبل بیان شد.
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی به توصیف این کتاب پرداخته و چنین گفته است:
«این کتاب یکی از کتاب‌های چهارگانه و مجموعه‌های
حدیث است که نزد فقیهان شیعی دوازده امامی مدار
استنباط احکام شرعی بوده‌اند و مشتمل بر چندین کتاب
تهذیب است که تنها موارد اختلاف اخبار در آن ذکر گردیده و روش جمع و ائتلاف میان اخبار مخالف و موافق بیان شده است».
شیخ طوسی گفته است:
«بدانید ـ خدایتان تایید کناد ـ که من این کتاب را به سه بخش تقسیم کرده‌ام: بخش اول و دوم مسائل مربوط به
عبادات را شامل می‌شود و بخش سوم در زمینه
معاملات و دیگر ابواب فقهی است».
شیخ الطائفه ـ خدایش رحمت کناد ـ احادیث این کتاب را به ترتیب زیر دسته‌بندی کرده است:
۱. بخش اول: شامل ۳۰۰ باب و ۱۸۹۹ حدیث.
۲. بخش دوم: شامل ۲۱۷ باب و ۱۱۷۷ حدیث.
۳. بخش سوم: شامل ۳۹۸ باب و ۲۴۵۵ حدیث.
بنابرین کتاب «
الاستبصار » مجموعاً ۹۱۵ باب و ۵۵۳۱ حدیث را در برمی‌گیرد. [[نسخه خطی این کتاب فراوان است که یکی از آنها نسخه‌ای است‌به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی که در روز هشتم ماه
ذی‌قعده سال ۵۷۳ ق کتابت آن را به پایان برده]] است.
وی این نسخه را از روی
نسخه دست‌نویس مؤلف، شیخ طوسی ـ درگذشته به سال ۴۶۰ ق ـ نوشته است که اکنون در کتابخانه شیخ علی
کاشف الغطاء در نجف اشرف وجود دارد.
این کتاب چندین‌بار به چاپ رسیده است؛ از جمله:
أ. در لکهنوی هند به سال ۱۳۰۷ ه.ق
ب. در
نجف اشرف به سال ۱۳۷۵ ه.ق در چهار مجلد.
منبع: مأخذ حدیث از دیدگاه شیعه، نویسنده: سیدمحمد حسین جلالی، ص ۲۵.
پایگاه حدیث نت.
