کتاب اقتصاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: کتاب اقتصاد، شیخ طوسی.
پرسش: رساله اقتصاد شیخ طوسی (ره) حاوی چه مطالبی است؟
پاسخ: شیخ ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی (ره)، مشهور به شیخ طوسی فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و
محدث برجسته
شیعه امامیه، یکی از بزرگ‌ترین مفاخر فرهنگی ایران و
اسلام است که در زمینه‌های مختلف علمی کتاب نوشته است که یکی از آن علوم،
علم کلام است. ایشان در این زمینه ۱۶ کتاب نوشته‌اند که یکی از آن کتب، کتاب "
الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد" است که شیخ آن را در دو بخش تنظیم نموده که بخش اول آن مربوط به اعتقادات و علم کلام، و بخش دوم کتاب مسائل فقهی
طهارت، صلاة، صوم،
زکات، حج و
جهاد را دربر دارد که در بخش اول بیشتر از ادله عقلیه استفاده شده و در استدلال به ادله نقلیه به حداقل نیاز اکتفا شده؛ ولی در بخش دوم بیشتر از ادله نقلیه استفاده شده است.
شیخ ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی (ره)، مشهور به شیخ طوسی، فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و محدث برجسته شیعه امامیه، یکی از بزرگ‌ترین مفاخر فرهنگی ایران و اسلام است.
علامه حلی (ره) او را این‌گونه معرفی می‌کند: "محمد بن حسن طوسی سرآمد دانشمندان و پیشوای آنهاست، جایگاهی بزرگ و مقامی با عظمت دارد، شیخ دانشمندی موثق و مورد استناد است و در اخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و علوم ادبی مهارت داشته است، کلیه
فضایل منسوب به اوست، در تمام متون اسلام
کتاب نوشته است، عقاید شیعه را در اصول و فروع تهذیب نمود و ملکات نفسانی را در علم و
عمل با هم جمع کرد."
شیخ طوسی (ره) در زمینه‌های مختلف علمی مهارت داشته و کتاب‌های ارزشمندی را به رشته تحریر در آورده است؛ از جمله در علم کلام، ۱۶ کتاب نوشته است که یکی از کتب کلامی ایشان، کتاب (
الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد) است.
مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در معرفی کتاب
الاقتصاد می‌گوید: این کتاب از عیون مؤلفات شیخ طوسی (ره) بوده و در عین حجم مختصرش، درباره بسیاری از مسائل مهم علم کلام مثل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد و بسیاری از فروعات فقهی مثل طهارت، صلاة، صوم، زکات، حج و جهاد بحث کرده است.
شیخ طوسی (ره) این کتاب را به درخواست یکی از علمای زمان خود نوشته
و آن را در دو بخش تنظیم نموده است که در بخش اول آن مسائل مربوط به علم کلام و در بخش دوم بعضی از ابواب فقه یعنی از باب طهارت تا باب جهاد بحث شده و در هر دو بخش بنای شیخ بر اختصار بوده و پس از ذکر مسائل مربوط به علم کلام، می‌فرماید: ما به‌طور مستوفی در این باره در کتاب
تلخیص الشافی بحث کرده‌ایم و...
شیخ در بخش اول در بحث
توحید به مطالب زیر پرداخته است:
ایشان در این زمینه می‌فرماید: اختلافات و تفاوت‌های وقایع طبیعت و گوناگون بودن موجودات از آن حکایت می‌کند که برای جهان سازنده‌ای موجود است که غیر از اجسام است؛ زیرا تنوع کار و گوناگون بودن نتایج عمل دلیل است بر آن‌که مبدأ اصلی، اجسام را عالمانه و حکیمانه ساخته و هر کاری را به تناسب مورد خود انجام داده است. بنابراین طبیعت و امور مربوط به آن، مبدأ وجود اشیا نیستند؛ زیرا خاصیت ذاتی طبیعت یک‌نواخت بودن اثر است.
شیخ (ره) می‌گوید: وجود
خالق عالم که خالقی زنده و توانا و دور از قانون علیت است وجودش بدون آغاز بوده و حدی ندارد؛ اما همه چیز غیر از او، آغاز وجودی دارد؛ زیرا جهان با اراده ساخته شده است و نتیجه عمل ارادی بعد از انجام دادن عمل حاصل خواهد شد و عمل بعد از وجود انجام‌دهنده آغاز می‌گردد؛ لذا
عالم که عمل خداست، حادث بوده و قدیم نیست.
ایشان قانون الواحد (الواحد لا یصدر عنه الا الواحد، از علت واحد فقط یک معلول صادر می‌شود) را
باطل کرده و می‌فرماید: چون خدا قادر علی الاطلاق است؛ لذا انجام معالیل کثیره او مانعی نداشته و قانون الواحد در مورد خدا جاری نمی‌شود.
شیخ طوسی (ره) می‌گوید: قاعده جبر در مقام خالقیت راه ندارد؛ زیرا
جبر مربوط به طبیعت است و جسم بی‌جان ممکن نیست اثر خود را در جا بگذارد و اثر با مؤثر همیشه همراه است؛ لکن موجود زنده توانا هیچ‌گونه جبری در کارش نیست و می‌تواند کار معینی را انجام بدهد یا ترک کند.
هم‌چنین در بحث
عدل به مطالب زیر پرداخته است:
اختیار و استطاعت و قدرت
انسان در انجام فعل؛ چراکه به نظر ایشان اصل قادر بودن و صحت افعال از انسان، اصلی بدیهی است.
ایشان در بحث
تکلیف درباره صفات تکلیف، صفات مکلف، صفات مکلف به (فعل مورد تکلیف) و هدف تکلیف بحث می‌کند.
شیخ طوسی (ره) قاعده لطف را به‌کلی پذیرفته و مسائل اساسی زیادی را بر این قاعده مبتنی می‌سازد. ایشان در باب قاعده لطف به چند مطلب متذکر می‌شوند:
لطف چیزی است که مکلف را به انجام
واجب بر‌می‌انگیزاند و از قبیح بر کنار می‌دارد.
دلیل لزوم
امام را این قاعده دانسته و می‌فرماید: چون ریاست و
امامت لطفی در واجبات عقلانی است؛ لذا واجب است.
ایشان شرور را بر دو قسم حسن و قبیح دانسته و می‌فرماید:
شرور قبیح سه علت دارد:
۱. چون
ظلم است، قبیح است؛
۲. چون مفسده است، قبیح است؛
۳. چون عبث است، قبیح است
و اگر غیر از این سه قسم باشد قبح ندارد؛ بلکه حسن است و می‌فرماید: خداوند متعال الم و شری که ظلم و عبث و مفسده باشد را انجام نمی‌دهد، بلکه الم و
شر الاهی به‌صورت ظاهر شر بود و در حقیقت منافع فراوانی داشته و مثل هدایا و اضاحی (قربانی) است که خدا برای بنده‌اش هدیه‌ای به‌عنوان بلا می‌فرستد.
و در ادامه مباحث عدل، درباره مسائل مربوط به واجبات شرعیه، آجال و ارزاق، وعد و وعید،
ایمان و
کفر، احکام مکلفان در
برزخ و
قیامت و
امر به معروف و
نهی از منکر بحث می‌کنند.
در بحث نبوت به مسائلی مربوط به تعریف نبی، ارسال رسل ار طرف خدا، ضرورت ارسال رسل، راه شناخت پیامبران الهی از طریق
معجزه و شرایط معجزه بودن فعل نبی، معجزه پیامبر خاتم (ص)، جهات
اعجاز قرآن کریم پرداخته است.
در بحث امامت به مسائل مربوط به وجوب و ضرورت امامت، صفات امام، ادله قرآنی و روایی بر امامت
حضرت علی علیه‌السلام ادله اثبات امامان دوازده‌گانه پرداخته‌اند.
در بخش دوم نیز به‌طور اختصار به مسائل فقهی پرداخته‌اند.
این کتاب چندین بار چاپ شده است و نسخه‌های فراوانی از آن وجود دارد که برخی از آن نسخه‌ها، به قرار زیر است.
۱. نسخه مکتبة جامع چهلستون العامة طهران به خط عبدالمجید بن مظفر بن حسن... توبلی کوری.
۲. نسخه مکتبة العلامة الحجة المحقق السید محمدعلی روضاتی باصبهان که همراه با مجموعه‌ای از کتب سید محمد بن زین‌العابدین موسی چاپ شده است که در هر دو نسخه اشتباهات تصحیفی فراوانی وجود دارد.
۳. نسخه مکتبة الامام الحکیم فی النجف نسخة کتبها محمد بن طاهر سماوی در تاریخ ۱۰ جمادی الآخر سال ۱۳۳۶ ه ق.
۴. نسخه مکتبة الامام امیر المؤمنین ـ علیه‌السلام ـ نجف که ناسخ و
تاریخ چاپ آن معلوم نیست.
۵. نسخه مکتبة الحجة الشیخ علی آل کاشف الغطاء که ناسخ و تاریخ چاپ آن معلوم نیست.
۶. نسخه مکتبة الامام الرضا ـ علیه‌السلام ـ در مشهد.
۷. نسخ‌های فراوانی تحت رقم ۱۴۳۰، ۲۹۶۹، ۹۲۰ در کتاب‌خانه مرکزی طهران وجود دارد.
۸. نسخه موجود در دارالکتب المصریه قاهره که فقط مشمل بر بخش عبادات است.
۹. نسخه نفیس به خط مرحوم حاج سید محمد خوانساری چهار سوقی برادر صاحب روضات الجنات.
۱۰. نسخه کتاب‌خانه شیخ محمدحسین بن محمد قاسم قومشهی نجفی.
۱۱. نسخه شیخ هادی آل کاشف الخطاء که از اول مسائل اعتقادی تا آخر اعداد الصلوت در آن ذکر شده است.
۱۲. نسخه سید محمدباقر حفید آیت‌الله طباطبایی که مشتمل بر بخش عبادات است.
پایگاه اسلام کوئست.
