چگونگی توحید مصاحف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: توحید مصاحف،
جمع قرآن، امام علی.
پرسش: یکی شدن مصحف‌ها چگونه صورت گرفت؟
در خلافت
عثمان (
سال ۲۵ق)
از مناطق گوناگون خبر می‌رسید که تازه مسلمانانِ غیر عرب،
قرآن را با قرائت‌های مختلف می‌خوانند.
از جمله
حذیفة بن یمان (از
اصحاب سرّ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یاران امیر مؤمنان (علیه‌السلام)
و
سعید بن عاص که از جنگ ارمنستان باز می‌گشتند، خود دیدند که مردم هر شهری قرآن را با قرائتی می‌خوانند و قرائت خود را از دیگر قرائت‌ها برتر می‌دانند. از این رو، از عثمان خواستند برای جلوگیری از اختلاف، چاره‌ای بیندیشد.
منشا این قرائت‌ها، مصحف‌هایی بودند که برخی صحابه جمع آوری کرده بودند و با توجه به اعتبار و جایگاه اجتماعیِ گردآورندگان آنها، در میان مسلمانان جایگاهی ویژه پیدا کرده بودند.
از این رو عثمان پس از مشورت با صحابه برجسته، چاره کار را در این دید که مصحف واحدی تهیه و نسخه برداری کند و در اختیار مسلمانان قرار دهد و فرمان داد قرآنی را که به دستور
ابو بکر نوشته شده بود، از
حفصه دختر عمر به
امانت گرفتند. ابتدا گروهی مرکّب از:
زید بن ثابت،
عبداللَّه بن زبیر،
سعید بن عاص و
عبد الرحمن بن حارث بن هشام را مامور کرد تا نسخه‌های قرآن را بنویسند. عثمان دستور داد که هرگاه این گروه، اختلافی پیدا کردند، مورد اختلاف را به زبان
قریش بنویسند. سپس با توجه به برخی اعتراضات، هفت نفر دیگر را به آنها افزود و ریاست آنها را به
ابیّ بن کعب سپرد. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهند که این انجمن،
مصحف ابوبکر را اساس کار خود قرار داد؛ امّا از بررسی مصحف اُبَی و مقابله آنها با نوشته‌های بر جا مانده از زمان پیامبر خدا نیز غافل نماند و همین روش، راز موفقیت عثمان در
توحید مصاحف بود.
برخی با استناد به قراین و شواهدی نه چندان استوار، ادّعا کرده‌اند که گروه توحید مصاحف،
مصحف امام علی (علیه‌السّلام) را اساس کار خود قرار دادند
و
علی (علیه‌السّلام) نسخه‌ای از قرآن در اختیار داشته که به فرمان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برخلاف ترتیب نزول، تدوین شده بود و این نسخه غیر از مصحف علی (علیه‌السّلام) است که گفته شده بر اساس ترتیب نزول بوده است.
برخی این گفته
سید بن طاوس را که: «عثمان، قرآن را طبق نظر امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) جمع کرد»،
مؤیّد این مطلب گرفته‌اند.
هر چند پذیرش ادّعای مذکور مشکل است، امّا به هر حال، روند توحید مصاحف، مورد تایید علی (علیه‌السّلام) بوده است.
در نتیجه، نسخه‌هایی از قرآن تهیه و به مراکز اصلی بلاد اسلامی فرستاده شد
و عثمان، نسخه موسوم به «اُمّ» یا «امام» را در
مدینه نگه داشت.
این کار (توحید مصاحف)، مورد تایید امیر مؤمنان (علیه‌السّلام)
و دیگر صحابه بوده است.
البته
ابن مسعود، احتمالاً به علت این که جوانی کم سال و بی تجربه چون زید، متولّی این کار شده، ناراحت بوده است.
بنا بر این، عثمان، تنها مردم را بر یک قرائتْ
یا همه را بر یک مصحفْ
جمع کرد تا از اختلاف جلوگیری شود.
به نظر می‌رسد که ارائه دیدگاهی قطعی در موضوع جمع قرآن، به دلیل متناقض بودن روایات، ممکن نباشد. با این حال، با نگاهی جامع به مجموع روایات و گزارش‌های تاریخی می‌توان گفت که جمع قرآن، در سه مرحله اتّفاق افتاده است:
در این دوره،
قرآن در مدت ۲۳
سال به صورت پراکنده نازل می‌شد و پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن را با آرامی بر مسلمانان می‌خواند و آنها آن را به حافظه می‌سپردند. افزون بر این، پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای نوشتن
وحی قرآن، شتاب می‌کرد و به محض نزول هر
آیه، به
کاتبان وحی فرمان می‌داد آن را در جایگاهش قرار دهند و
کتابت قرآن، خیلی زود در همان دوران
مکه آغاز شد.
به گزارش
بخاری از بَراء، هنگام نزول آیه (لا یسْتَوِی القَاعِدُونَ مِنَ اَلمُؤْمنینَ)،
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زید را فراخواند و فرمود
کتف و
دوات بیاورد تا آن را بنویسد.
پس کاتبان وحی، آنچه را بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده بود، در نوشت افزارهای مختلف، نوشتند و زمانی که وحی کامل شد و رحلت آن حضرت فرا رسید، همه قرآن در پیش روی آن حضرت و با نظارت کامل ایشان در صحیفه‌هایی متعدد نگاشته شده بود؛ ولی در یک مصحف، میان دوجلد، گردآوری نشده بود.
وی صحیفه‌های پیش گفته قرآن را در یک مصحف، جمع کرد و این نخستین مصحف رسمی بود که دستگاه خلافت، آن را تدوین کرد و گر نه پیش از این برخی از صحابه از جمله امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) و ابن مسعود، مصاحفی را تدوین کرده بودند.
مصحف ابوبکر، نزد او باقی ماند تا این که مرد و سپس به عمر و بعد از او به
حفصه رسید.
در این زمان، در پی اختلافاتی که در مصاحف و به تبع آن در قرائت‌ها پیش آمده بود و خطری که از این ناحیه احساس می‌شد،
عثمان، پس از مشورت با
صحابه چاره کار را در این دید که مصحف واحدی فراهم کند و نسخه‌هایی از آن را در اختیار همه مسلمانان قرار دهد و این کار انجام شد.
سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله « چگونگی توحید مصاحف»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۰۵.
