• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

چگونگی ترتیب آیات قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: قرآن، آیه، نزول، سوره.

پرسش: ترتیب آیه‌های قرآن آیا در عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) صورت گرفته و توقیفی است یا اجتهادی است؟



درباره زمان تدوین و تنظیم آیات، قرآن پژوهان بر یک نظر نیستند. بسیاری معتقدند، چینش و نظم کنونی آیات و شروع و ختم آنها در درون سوره‌ها، به دستور و اعلام پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده و به اصطلاح، نظم آیات، «توقیفی» است. این دیدگاه چنان رایج است که حتی جمعی درباره آن، ادعای اجماع کرده
[۱] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۹، ص۳۷.
[۲] سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۱.
[۳] الالوسی، شهاب الدین، روح المعانی، ج۱، ص۴۷.
[۴] صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۷۱.    
و آن را تردیدناپذیر برشمرده‌اند.
[۵] ابن عطیه الاندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۵۰.
[۶] ابن عاشور، محمد طاهر، تفسیر التحریر و التنویر، ج۱، ص۸۵.    
[۷] الالوسی، شهاب الدین، روح المعانی، ج۱، ص۴۷.
این گروه از قرآن پژوهان به ادله ذیل استناد کرده‌اند:
۱. روایاتی که بر اساس آنها پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برخی سوره‌های قرآن را با ترتیب کنونی در نماز و غیر نماز، تلاوت می‌کردند.
[۸] صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۷۱.    

۲. روایاتی که بر پایه آنها رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آیاتی را به عنوان اوّلین یا آخرین آیات سوره‌ها اعلام می‌کرد.
[۹] سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۲.
[۱۰] محمدی زرندی، ابو الفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، ص۱۰۳.

۳. روایاتی که بر اساس آنها رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اشاره جبرئیل آیاتی را در سوره‌های خاصّی قرار می‌داد؛
[۱۱] زرکشی، بدر الدین، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۸ (نوع ۱۳).
مانند روایتی که می‌گوید: پس از نزول «اِنَّ اللَّه یاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالاِحْسَانِ...؛
[۱۲] نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.    
خداوند به عدالت و احسان فرمان می‌دهد»، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دستور جبرئیل، آن را در سوره نحل قرار داد.
[۱۳] ابن عطیه الاندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۳۷۸.
این روایت به دو طریق، نقل شده که ابن کثیر هر دو را تایید کرده است.
[۱۴] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۵۱۲-۵۱۳.    

۴. روایاتی که بر اساس آنها پیامبر شخصاً فرمان می‌داد آیات پراکنده را در سوره‌های خاصّی قرار دهند.
[۱۵] زرکشی، بدر الدین، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۳۲.


۵. روایات فراوانی که با ذکرِ نام سوره‌های قرآن، برای قرائت آنها ثواب و خواصّی را ذکر می‌کنند.
[۱۶] معرفت، محمد‌ هادی، التمهید، ج۱، ص۲۷۵.
[۱۷] محمدی زرندی، ابو الفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، ص۱۰۱.
مجموع این روایات در کتاب‌های خواص و فضائل قرآن گرد آمده‌اند.

به نظر می‌رسد که اگر چه بر شماری از روایات یاد شده اشکالاتی چون ارسال، ضعف سند و تمام نبودن دلالت وارد است،
[۱۸] نکونام‌، جعفر، پژوهشی در مصحف امام علی علیه السلام، ص۲۰۳ به بعد.
ولی از مجموع آنها و نیز اهتمام فوق العاده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به صیانت از قرآن و نیز گرایش اکثر قرآن پژوهان به این نظر، می‌توان توقیفی بودن ترتیب آیات سوره‌ها را ترجیح داد. افزون بر این که ترتیب کنونیِ بیشترِ آیاتِ قرآن، مطابق با ترتیب نزول است و همان‌گونه که در روایات فریقین آمده است، کاتبان وحی آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می‌نوشتند و هر گاه بسمله‌ای نازل می‌شد درمی‌یافتند که سوره پیشین پایان یافته و سوره‌ای دیگر آغاز شده است، چنان که امام صادق (علیه‌السّلام) فرموده است: «کانَ یُعرَفُ اِنقِضاءُ سُورَةٍ بِنُزُول بِسمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ اِبتِداءً لِاُخری؛
[۱۹] العیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ج۱، ص۱۹ ح ۷.    
پایان گرفتن سوره با نزول (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ) در ابتدای سوره دیگر، شناخته می‌شد.» همچنین بر پایه روایتی از ابن عباس، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با نزول بسمله، به پایان یافتن سوره پیشین و آغاز شدن سوره پسین پی می‌برد.
[۲۰] یعقوبی، احمد ابن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۴.    
[۲۱] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۲۷.    
[۲۲] معرفت، محمد‌ هادی، التمهید، ج۱، ص۲۷۵.
برخی روایات پیش گفته (جایگزینی آیات بر خلاف ترتیب نزول) نیز به صورت خاص و موردی و بر خلاف شیوه رایج در چینش آیات بر اساس نزول بوده است.
[۲۳] معرفت، محمد‌ هادی، التمهید، ج۱، ص۲۷۵.


۲.۱ - نظر علامه طباطبایی

با این حال، برخی از محقّقان، توقیفی بودن چینش همه آیات قرآن را نپذیرفته‌اند. علامه طباطبایی با اذعان به این که بسیاری از سور قرآن، پیش از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در میان مسلمانان معروف بوده و نام این سوره‌ها در احادیث پر شماری در گزارش نماز رسول خدا به ما رسیده، بر این باور است که روایات و ادلّه یاد شده، توقیفی بودن ترتیب همه آیات قرآن را ثابت نمی‌کنند.
[۲۴] طباطبائي، محمدحسين، قرآن در اسلام، ص۱۲۹ - ۱۳۰.
وی با استناد به روایاتی که کتابت قرآن را به ترتیب نزول، گزارش می‌کنند و جدایی هر سوره را با نزول «بسم اللَّه» می‌دانند، نتیجه می‌گیرد که چینش قرآن در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ترتیب نزول بوده است و بر این اساس باید آیات مکی در سوره‌های مکی و آیات مدنی در سوره‌های مدنی باشند. روایت جمع قرآن در مصحف امام علی (علیه‌السّلام) که به ترتیب نزول بوده نیز این نظر را تایید می‌کند. این در حالی است که بر اساس روایات پرشمارِ اسباب نزول، آیات فراوانی در سوره‌های مدنی است که در مکه نازل شده‌اند، یا آیاتی که در اواخر حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده‌اند، ولی در سوره‌های نازل شده در آغاز هجرت قرار گرفته‌اند. پس طبعاً این جابه جایی به اجتهاد صحابه بوده است.
[۲۵] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۲۸.    


۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۹، ص۳۷.
۲. ↑ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۱.
۳. ↑ الالوسی، شهاب الدین، روح المعانی، ج۱، ص۴۷.
۴. ↑ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۷۱.    
۵. ↑ ابن عطیه الاندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۵۰.
۶. ↑ ابن عاشور، محمد طاهر، تفسیر التحریر و التنویر، ج۱، ص۸۵.    
۷. ↑ الالوسی، شهاب الدین، روح المعانی، ج۱، ص۴۷.
۸. ↑ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۷۱.    
۹. ↑ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۲.
۱۰. ↑ محمدی زرندی، ابو الفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، ص۱۰۳.
۱۱. ↑ زرکشی، بدر الدین، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۸ (نوع ۱۳).
۱۲. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.    
۱۳. ↑ ابن عطیه الاندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۳۷۸.
۱۴. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۵۱۲-۵۱۳.    
۱۵. ↑ زرکشی، بدر الدین، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۳۲.
۱۶. ↑ معرفت، محمد‌ هادی، التمهید، ج۱، ص۲۷۵.
۱۷. ↑ محمدی زرندی، ابو الفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، ص۱۰۱.
۱۸. ↑ نکونام‌، جعفر، پژوهشی در مصحف امام علی علیه السلام، ص۲۰۳ به بعد.
۱۹. ↑ العیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ج۱، ص۱۹ ح ۷.    
۲۰. ↑ یعقوبی، احمد ابن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۴.    
۲۱. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۲۷.    
۲۲. ↑ معرفت، محمد‌ هادی، التمهید، ج۱، ص۲۷۵.
۲۳. ↑ معرفت، محمد‌ هادی، التمهید، ج۱، ص۲۷۵.
۲۴. ↑ طباطبائي، محمدحسين، قرآن در اسلام، ص۱۲۹ - ۱۳۰.
۲۵. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۲۸.    


سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «چگونگی ترتیب آیات قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۰۶.    



جعبه ابزار