پرورش عقل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: پرورش عقل، عقل، استقلال فکری، ارتباط با خردمندان،
تقلید کورکورانه.
پرسش: چه کار‌هایی موجب پرورش عقل و فکر و کسب استقلال فکری می‌شود؟
پاسخ: برای پرورش عقل به راه‌های زیر می‌توان اشاره کرد: ۱ - استفاده از معلم دلسوز. ۲ - ارتباط با کتاب و مطالعه. ۳ - مطالعه تاریخ گذشتگان. ۴ - تفکر در آیات الاهی. ۵ - پرهیز از تقلید کورکورانه. ۶ - ارتباط با خردمندان و دانایان. ۷ - پیروی از روی اندیشه. ۸ - عدم غلبه احساس بر عقل.
گوهر
عقل، ارزشمندترین
نعمت الاهی برای بشریت است و به همین جهت است که انسان اشرف مخلوقات نامیده شده است. به واسطه این نعمت بزرگ است که
انسان می‌تواند
خیر را از
شر،
هدایت را از
ضلالت،
دوست را از
دشمن،
نور را از
ظلمت و... تمییز دهد و از آفات و خطرات مصون و محفوظ بماند. در مکتب حیات بخش اسلام، عقل دارای جایگاه رفیع و بلندی است. در
کلام الاهی تأکیدات زیادی بر تعقل و تفکر شده است و بشارت های فراوانی به صاحبان فکر و اندیشه داده شده است.
امام صادق (علیه‌السلام) در باره عقل می‌فرماید:«"... أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ"؛
"به واسطه عقل است که خداوند
پرستش و
بهشت دست یافتنی می‌شود...".
علامه طباطبائی (رحمة الله علیه) در وصف عقل می‌گوید:"عقل شریف‌ترین نیرو در
وجود انسان است".
گر چه عقل به تنهایی نمی‌تواند عمق همه حقایق را درک کند و برای فهم و درک عمیق به
وحی نیاز مبرم دارد. اما پرورش آن و کسب استقلال فکری، انسان را در مسیر رشد و تعالی حرکت داده و بصیرت او را بالا می‌برد.
راه‌های زیادی برای پرورش عقل و فکر و کسب استقلال فکری وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
امام علی (علیه‌السلام) یکی از گروه‌های سعادت‌مند را دانشجویانی می‌داند که درپی یافتن راه از طریق تعلیم و بهره‌گیری از اساتید و معلمان دلسوز هستند.« النَّاسُ ثَلَاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَی سَبِیلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاع.»
چنان که
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:"
مطالعه فراوان در مطالب علمی عقل را باز و شکوفا می‌سازد".
قرآن در موارد متعددی انسان را امر به مسافرت‌های تحقیقاتی کرده و فرموده است:«قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَ؛
بگو: روی زمین گردش کنید! سپس بنگرید سرانجام تکذیب‌کنندگان
آیات الاهی چه شد؟!»
«قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمینَ؛
بگو: در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید!»
«قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ؛
"بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه
آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس
خداوند (به همین گونه)
جهان آخرت را ایجاد می‌کند یقیناً
خدا بر هر چیز توانا است!»
«قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکینَ؛
بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود؟ بیشتر آنها مشرک بودند!»
مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است.
قرآن مجید صاحبان عقل و
اندیشه را کسانی می‌داند که در نشانه‌های خداوند تفکر می‌کنند و می‌فرماید:«،... لّأُِوْلیِ الْأَلْبَابِ(۱۹۰)الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَمًا وَ قُعُودًا وَ عَلیَ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فیِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَاذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛
.... برای خردمندان است، همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند و در
اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند (و می‌گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!»
قرآن مشرکان را که به
تقلید کورکورانه از پدران مشرک خود می‌پرداختند به شدت مذمت می‌نماید و می‌فرماید:«وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون؛
و هنگامی که کار زشتی انجام می‌دهند می‌گویند:پدران خود را بر این عمل یافتیم و خداوند ما را به آن دستور داده است! بگو:خداوند (هرگز) به کار زشت فرمان نمی‌دهد! آیا چیزی به خدا نسبت می‌دهید که نمی‌دانید؟!»
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:"قطع ارتباط از خردمند مساوی با پیوستن به نادان است."
و یا در بخشی از حدیث
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است:"شایسته است که شخص خردمند عاقل شبانه روز خود را به چهار بخش تقسیم کند: ... بخشی را به همنشینی با دانشمندی که او را در امر دینش یاری دهد، صرف نماید".
چنان که انبیا و
پیامبران الاهی نیز همواره مردم را به
تفکر و
بصیرت در دستورات و آموزه‌های آیین خود دعوت می‌کردند. در این مورد
قرآن کریم می‌فرماید:"بگو این راه من است، من و پیروانم با بصیرت کامل همه مردم را به سوی خدا دعوت می‌کنیم".
و نیز پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:"تسلیم راهنمایی عقل باشید که به
کمال دست یابید، و از آن سر نتابید که سرانجام پشیمان می‌گردید.
عدم غلبه احساس بر عقل از دیگر موارد رشد عقل و کسب استقلال فکری است.
امام سجاد (علیه‌السلام) در این رابطه می‌فرمایند:"هر آن کس که عقلش کامل ترین اندوخته‌اش نباشد، هلاکش بسیار آسان است".
در نتیجه پرورش فکر و کسب استقلال فکری با توجه به آیات و روایات، انسان در راه رسیدن به رشد و تعالی پیشرفت چشمگیری می‌نماید و نهایتاً معرفت و شناخت او به
خداوند متعال ارتقاء می‌یابد.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «إِنمََّا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ(۱۹) الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لَا یَنقُضُونَ الْمِیثَاقَ(۲۰) وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَ یخَْشَوْنَ رَبهَُّمْ وَ یخََافُونَ سُوءَ الحِْسَابِ(۲۱)وَ الَّذِینَ صَبرَُواْ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبهِِّمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ أَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلَانِیَة؛
خردمندان کسانی هستند که به پیمان با پروردگار پایبندند و پیمان نمی‌شکنند و به هر موردی که خدا امر فرموده رابطه برقرار می‌کنند (و به هر جا که به گسستن امر کرده بگسلند) و از خدای بترسند و از سختی حساب قیامت هراسناک باشند. و کسانی هستند که جهت نیل به
رضای خداوند خویش،
شکیبایی پیشه کنند و
نماز را به پای دارند و از آن چه خدا روزی شان کرد. پنهان و آشکار
انفاق نمایند و در برابر بدی، نیکی پاداش دهند.»
نتیجه رشد و تعالی فکر و عقل
خداشناسی و معرفت به پروردگار متعال و حرکت به سوی رضای او است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «پرورش عقل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۴.
