ویژگی‌های شهروند جامعه اسلامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حق الناس،
مسلمان، اسلام.
پرسش: مهم‌ترین ویژگی‌های یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی چیست؟ و آیا اساساً
اسلام در بارۀ این موضوعات دارای نظر و راهکار است؟ لطفا دیدگاه اسلام را در این زمینه بیان کنید؟
پاسخ: برخی از مهم‌ترین وظایف یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی عبارت‌اند از:
۱. پایمال نکردن حقوق مردم (
حق الناس) و احترام به حقوق شهروندان.
۲. احساس مسئولیت نسبت به هم‌نوعان و کمک رسانی به آنان، به هنگام بروز بلاهای طبیعی و غیر طبیعی.
۳. رعایت اخلاق اسلامی در تعاملات اجتماعی که از آن جمله‌اند: داشتن
حسن خلق و رویی گشاده،
تواضع و
فروتنی،
حلم و بردباری و مدارا کردن با مردم و شهروندان.
مکتب حیات بخش اسلام به عنوان آخرین شریعت الاهی، دینی جامع و کامل است. از این‌روی در اسلام، احکام و قوانین اجتماعی همانند احکام فردی مورد اهتمام قرار گرفته است. از نگاه اسلام، زندگی اجتماعی و روابط افراد یک جامعه و وظایف یک شهروند در قبال مردم و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، دارای اصول و ضوابطی است که هر فرد
مسلمان در مناسبات و رفتارهای اجتماعی ملزم به رعایت آنها است.
برخی از مهم‌ترین وظایف یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی عبارت‌اند از:
۱. پایمال نکردن حقوق مردم (حق الناس) و احترام به حقوق شهروندان.
جلوه‌هایی از این ضابطه را می‌توانیم در تاکید ورزیدن اسلام بر عدم تضییع حقوق همسایگان و عابرین در کوچه و خیابان و...مشاهده کنیم.
۲. احساس مسئولیت نسبت به هم‌نوعان و کمک رسانی به آنان، به هنگام بروز بلاهای طبیعی و غیر طبیعی.
طبق آموزه‌های اسلامی یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی باید نسبت به حل مشکلات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و...کوشا باشد و نباید از کنار بلایای طبیعی همچون حوادث غیر مترقّبه و بلایای اخلاقی و ناهنجاری‌های اجتماعی، بی‌تفاوت گذر کند.
۳. رعایت اخلاق اسلامی در تعاملات اجتماعی که از آن جمله‌اند: داشتن حُسن خلق و رویی گشاده، تواضع و فروتنی، حلم و بردباری و مدارا کردن با مردم و شهروندان.
توجه به مقدماتی می‌تواند ما را در دست‌یابی به پاسخ راهنمایی کند:
انسان موجودی اجتماعی است و به تعبیر دقیق‌تر «مدنی بالطبع»
است و به گواهی تاریخ هم از دیرباز به صورت اجتماعی می‌زیسته است.
مکتب حیات بخش اسلام به عنوان آخرین شریعت الاهی، دینی جامع و کامل است و برای جنبه‌های مختلف زندگی انسان که از آن جمله زندگی اجتماعی انسان است، دارای قانون و توصیه‌های اخلاقی است. به دیگر سخن؛ همان‌گونه که برای تنظیم ارتباط فرد با خدا، احکام و دستورالعمل‌هایی دارد، درباره‌ی نحوه‌ی ارتباط افراد یک جامعه با یکدیگر نیز، احکام و قوانین بسیار مهمی ارائه کرده است که هر فرد
مسلمان در مناسبات و رفتارهای اجتماعی ملزم به رعایت آنها است.
منظور از جامعیت اسلام این است که می‌توان با استنباط عناصر جهان شمولی که در اسلام آمده است به
فلسفه، مکتب و نظام اسلامی
دست یافت و به طرّاحی سازوکارها، پرداخت.(باید توجه داشت که استنباط عناصر جهان شمول و دست‌یابی به فلسفه، مکتب و نظام اسلامی به شیوۀ فقهی صورت می‌گیرد که کار
فقیه است. ولی در طرّاحی سازوکار، علم و دانشمندان علوم اجتماعی نقش مهمّی دارند. تبیین واقعیت موجود، و ارائه‌ی سازوکار متناسب با آن و پیشنهاد روش‌های کارآمد برای پیاده کردن سازوکار در عالم خارج، از وظایف عالمان علوم اجتماعی قبل از تحقق سازوکار در جامعه است و پس از تحقق نیز کنترل کارکرد آن در راستای اهداف نظام و جلوگیری از انحراف آن به وسیله‌ی پیش‌بینی آینده، از رسالت‌های علوم اجتماعی است. البته در این مرحله نیز استنباط شیوه‌های ثابت از نصوص دینی برای تحقق عناصر سازوکار در عالم خارج بر عهدۀ فقیه است. همچنین مدیریت تطبیق عناصر جهان‌شمول نظام اسلامی بر موقعیت‌های خاص زمانی و مکانی و نظارت بر آن در زمرۀ وظایف فقیه است.
از این جهت ما معتقدیم که اگرچه در گذشته، به ویژه در صدر اسلام زندگی شهری به صورت امروزی پیش‌رفته و مدرن نبوده و مشکلات و معضلات جامعه‌ی مدرن امروزی؛ مانند ترافیک، آلودگی هوا،
سد معبر و...وجود نداشته است، تا الگوی مناسبی از یک شهروند مسلمان داشته باشیم، اما برای همان شهرهای کوچک با جمعیت‌اندک و زندگی سنّتی، در اسلام قوانین و عناصری طرح گردیده است که جهان شمول‌اند و باید برای زندگی شهری و جوامع پیشرفته‌ی امروزی هم مورد لحاظ قرار گیرند و در واقع از آنها می‌توان به ویژگی‌های یک شهروند مسلمان، نائل شد.
آنچه در ذیل می‌آید برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک شهروند مسلمان است.
پایمال نکردن حقوق مردم (
حق الناس) و احترام به حقوق آنان
از منظر دین اسلام، اساس و بنیان زندگی اجتماعی، در احترام و گردن نهادن انسان‌ها به حقوق اجتماعی دیگران است که در زیر از باب نمونه به مصادیقی از آن اشاره می‌شود.
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دربارۀ رعایت حال همسایگان فرمود: «مَنْ آذَی جَارَهُ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیهِ رِیحَ الْجَنَّة؛
؛ هر کس همسایه‌اش را اذیّت کند،
خداوند بوی
بهشت را بر وی حرام می‌کند»
و «مَنْ ضَیعَ حَقَ جَارِهِ فَلَیسَ مِنَّا؛
هر کس حق همسایه‌اش را ضایع کند، از ما نیست.»
سد و اشغال معابر عمومی شهرها که امروزه یکی از معضلات شهری است، از جمله مسائلی است که
دین اسلام در ۱۴۰۰ سال قبل به آن توجه داشته و آن را کاری ناپسند شمرده و پیروان خویش را از این کار
نهی کرده است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این‌باره می‌فرماید: «اِیاکُم وَ الْجُلُوسَ علی الطُّرُقَات؛
؛ از نشستن در راه‌ها بپرهیزید.»(البته این سخن از امام علی (علیه‌السّلام) نیز نقل شده است.)
و «اعزل الاذی عن طریق المسلمین؛
اسباب آزار و اذیت را از راه مسلمانان دور سازید.»
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «هر چیزی که در راه مسلمانان قرار گیرد و به آنان ضرر برساند، صاحب آن چیز ضامن است.»
لذا
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با بهره‌گیری از این قبیل روایات در کتاب تحریر الوسیلة می‌نویسد: «اگر شخصی در کوچه یا خیابان تنگی ایستاده باشد و راهی برای عبور نباشد و شخص دیگری بدون قصد به او برخورد کند و بمیرد، همچنین اگر در چنین راهی نشسته باشد و شخص بدین سبب بلغزد و بمیرد، شخصی که در راه توقّف کرده، ضامن خون بهای اوست.»
بنابراین، شهروند مسلمان بر طبق آموزه‌های دینی، خود باعث ایجاد و بروز مشکلات و تضییع حقوق دیگران نمی‌شود، و به حقوق شهروندی پایبند است.
اصلی‌ترین شاخصه‌ی جامعه‌ی اسلامی در مسئولیت مشترک اجتماعی نمودار می‌شود. این مسئولیت مشترک از چارچوب
خانواده شروع می‌شود تا به
همسایه، شهر و...می‌رسد. طبق آموزه‌های اسلامی یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی باید نسبت به آنچه در جامعه رخ می‌دهد، اعم از مسائل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و حتی بلایای طبیعی همچون حوادث غیر مترقّبه احساس تکلیف کند و در حدّ توان و امکانات خویش در رفع این‌گونه مشکلات و کاستی‌ها کوشا باشد.
در زیر به اختصار به برخی از جلوه‌های این احساس مسئولیت اشاره می‌شود:
قرآن کریم یاری رساندن و کمک به دیگران را از وظایف هر مسلمان دانسته و می‌فرماید: «اگر در دین خود از شما یاری طلبند، بر شما است که آنها را یاری کنید.»
و «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ...؛
مؤمنان برادران یکدیگرند.»
مسلمانان در جامعه‌ی اسلامی نسبت به سرنوشت، آینده و مشکلات یکدیگر مسئول‌اند و اگر کسی از زیر بار این مسئولیت شانه خالی کند، طبق آنچه از روایات به ما رسیده از زمره‌ی مسلمانان خارج است: «مَنْ اَصْبَحَ لَا یهْتَمُّ بِاُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیسَ بِمُسْلِم؛
کسی که صبح کند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست.»
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام)، هر شهروند جامعه اسلامی، اعم از عالمان، ثروت‌مندان و...را در قبال مردم آن جامعه مسئول می‌داند و می‌فرماید: «مَا اَخَذَ اللَّهُ عَلَی اَهْلِ الْجَهْلِ اَنْ یتَعَلَّمُوا حَتَّی اَخَذَ عَلَی اَهْلِ الْعِلْمِ اَنْ یعَلِّمُوا؛
خداوند پیش از آنکه بی‌سوادان را به آموختن تکلیف کند، دانایان را به آموزش متعهد ساخت.»
همچنین فرمود: «اِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی اَمْوَالِ الْاَغْنِیاءِ اَقْوَاتَ الْفُقَرَاء؛
خداوند سبحان روزی تهی‌دستان را در اموال توانگران رقم زده است...و خدای متعال بازخواستشان خواهد کرد.»
در این بین، کمک‌رسانی به همسایگان از اهمیت بالایی برخوردار است، همان‌طورکه
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن قدر نسبت به همسایه سفارش فرمود که ما گمان کردیم همسایه از همسایه
ارث می‌برد.»
همچنین در
رساله‌ی حقوق امام سجاد (علیه‌السّلام) در این‌باره آمده است: «...وَ نُصْرَتُهُ اِذَا کَانَ مَظْلُوماً...وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً کَرِیمَةً؛
همسایه هنگامی که مورد ظلم واقع شد، باید او را یاری کرد و کریمانه با او معاشرت نمود.»
شهروند مسلمان چون جامعه‌ی اسلامی را به مثابه‌ی کشتی در حال حرکت به جلو می‌داند. طبیعی است که به هنجارها اهتمام دارد و در مقابل ناهنجاری‌های اجتماعی حساس است و از کنار آن به سادگی و بی‌تفاوت گذر نمی‌کند و معتقد است که ضرر سوراخ کردن گوشه‌ای از آن، تنها بر سوراخ کننده وارد نمی‌آید و گریبان همه را خواهد گرفت و در نهایت غرق شدن کشتی را به دنبال خواهد داشت.
مقوله‌ی
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام به همین ویژگی اشاره دارد. (وادار کردن مردم به انجام کارهای خوب (امر به معروف) و بازداشتن آنان از کارهای زشت و ناپسند (نهی از منکر) است.)
امر به معروف و نهی از منکر در
اسلام در کنار واجبات دیگر؛ مانند
نماز و
زکات قرار گرفته است و نوعی
جهاد به حساب می‌آید و از عوامل مهم رسیدن به کمال، احیای ارزش‌ها و مایه‌ی پیرایش جامعه از ناهنجاری‌ها و زشتی تلقّی شده است.خداوند در
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِیاءُ بَعْضٍ یاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر... ؛
مردان و زنان با ایمان ولی یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.»
و «کُنْتُمْ خَیرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ؛
شما بهترین امّتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند، (چه این‌که) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید.»
امام علی (علیه‌السّلام) الگوی تمام عیار یک
مسلمان، در این زمینه می‌فرماید:
«اِنَّ الْاَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ لَخُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ».
«امر به معروف و نهی از منکر دو خوی (صفت، خصلت) الاهی‌اند.»
آن حضرت در جایی دیگر امر به معروف و نهی از منکر را از تمامی عبادات، حتی جهاد در راه خدا بالاتر و برتر می‌داند: «...در این میان گروهی دیگرند که با دست و زبان و قلب نهی از منکر را وانهاده‌اند. اینان مردگانی متحرک‌اند که زندگیشان را هیچ بهره‌ای نیست؛ چرا که تمامی اعمال ارزشمند (حتی جهاد در راه خدا ) در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر چیزی نیست...»
اخلاق نیکو و رفتار پسندیده با مردم از مهم‌ترین عوامل موفقیت و پیشرفت انسان در اجتماع است و حتی رواج آن در میان اقشار مختلف، در بسط و گسترش عدالت در جامعه مؤثّر خواهد بود.
در ادامه به پاره‌ای از مصادیق اخلاق اجتماعی اسلام، اشاره می‌شود.
حسن خلق، خوش‌رفتاری و داشتن روی گشاده:
قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «وَ اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ؛
«و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری.»
و «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ.. ؛
و به برکت رحمت الاهی در برابر آنان
[مردم
] نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند....»
پس قرآن، اخلاق نیکو (حسن خلق) را عامل موفقیت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جذب مردم می‌داند. روایات زیادی از پیشوایان دین در این موضوع به ما رسیده که به چند نمونه بسنده می‌شود.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «الْخُلُقُ الْحَسَنُ نِصْفُ الدِّینِ؛
اخلاق خوب و پسندیده نصف
دین است.»
و «اَکْمَلُ الْمُؤْمِنِینَ اِیمَاناً اَحْسَنُهُمْ خُلُقاً؛
کامل‌ترین مردم در ایمان، خوش اخلاق‌ترین آنها است.»
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «مِنَ الْاِیمَانِ حُسْنُ الْخُلُقِ...؛
«ایمان همان اخلاق نیکو است...»
و «الْبِرُّ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ یعْمُرَانِ الدِّیار؛
«خوبی در حق مردم و حُسن خلق، موجب آبادی سرزمین (و جامعه) می‌شود.»
شاید بتوان گفت؛ رفتار شایسته و برخورد صحیح با شهروندان و هم‌نوعان در تمام رده‌ها و سطوح اجتماعی، به ویژه با ارباب رجوع و پذیرش آنان با روی گشاده، چه بسا باعث تقویت روابط و مناسبات اجتماعی شده و زمینه‌های حل بسیاری از مشکلات اجتماعی و گرفتاری‌های مردم را فراهم و از بسیاری از عواقب و عوارض زندگی ماشینی امروز؛ مانند مشکلات عصبی و روانی جلوگیری می‌کند. این است سِرّ این که، در دین اسلام این همه به حُسن خلق سفارش شده است.
تواضع؛ یعنی در برابر مردم ادب، فروتنی و افتادگی را رعایت کردن و از خودبینی و خودپسندی دوری نمودن. تواضع یکی از صفات و حالات درونی انسان است که در اعمال و افعال او نمود پیدا می‌کند.
بدون تردید فروتنی و افتادگی در برابر مردم و شهروندان، در دنیا محبوبیّت اجتماعی را به دنبال دارد و در آخرت موجب رضایت الاهی است. و یکی از مسائل مهمی است که اولیای خدا همواره مردم را به آن سفارش نموده‌اند.
در قرآن کریم تواضع و فروتنی از نشانه‌های بندگان صالح خدا دانسته شده است: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یمْشُونَ عَلَی الْاَرْضِ هَوْناً؛
و بندگان
[خداوند
] رحمان آنانند که در روی زمین فروتنانه راه می‌روند...»
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «همانا تواضع جز رفعت و بلندی مقام، چیز دیگری برای انسان نمی‌آورد. پس تواضع کنید رحمت خدا بر شما باد.»
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «التَّوَاضُعُ مَعَ الرِّفْعَةِ کَالْعَفْوِ مَعَ الْقُدْرَة؛
تواضع و فروتنی به هنگام رفعت همانند عفو و گذشت هنگام قدرت است.»
و «...وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَة؛
افتادگی نعمت را کمال می‌بخشد.»
رفق و مدارا؛ یعنی با ملایمت و نرمی با مردم برخورد کردن.
بشر از آن جهت‌که زندگی اجتماعی دارد، پیوسته با انسان‌های دیگر در ارتباط است و حقوق وی با حقوق دیگران به صورت‌های مختلف گره خورده است، لذا مدارا کردن با مردم از جمله مسائلی است که مکتب اسلام به آن توجه کرده است.
امام صادق (علیه‌السّلام) به نقل از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید:
«اَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا اَمَرَنِی بِاَدَاءِ الْفَرَائِض؛
«همان‌طورکه
خداوند مرا به ادای واجبات
امر کرده، به مدارا کردن با مردم نیز امر کرده است.»
همچنین فرمود: «مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْاِیمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَیش؛
«مدارا کردن با مردم نصف
ایمان است و رفق به آنها نصف زندگی و
حیات است.»
دین اسلام در سفارش به مدارا و برخورد نرم و ملایم با مردم، حتی دشمنان را نیز مورد نظر داشته است. در این‌باره در قرآن کریم، خداوند به
حضرت موسی و
هارون سفارش می‌کند: «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیناً لَعَلَّهُ یتَذَکَّرُ اَوْ یخْشی؛
وقتی به سراغ
فرعون می‌روید با او به نرمی و ملایمت سخن بگویید، شاید فرعون بترسد و یا هدایت شود.»
نکته‌ی مهم در این
آیه که می‌توان از آنها درس آموخت، این است که، چه بسا در صورت مدارا و ملایمت حتی مخالفان نیز از این اخلاق اسلامی درس گرفته و هدایت شوند.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در اوصاف و ویژگی انسان‌های
مؤمن می‌فرماید: «مؤمن، نرم خو و انعطاف‌پذیر است، با آنکه جانی پر صلابت‌تر از سنگ دارد، از برده خاکسارتر است.»
حلم عبارت است از: استحکام و استواری در برخورد با مسائل و مشکلات زندگی. زندگی اجتماعی، زندگی با افراد مختلف است. برخورد با روحیات گوناگون، با سلیقه‌های متفاوت با بینش‌ها و تفکرات متفاوت و با خلق و خوهای مختلف. بنابراین، اولین شرط زندگی اجتماعی حلیم بودن و بردباری است. این یکی از صفات و ویژگی‌های تمام پیامبران الاهی در برابر آزار و اذیت مخالفان و مشرکان بوده است.
امام علی (علیه‌السّلام) حلم و
بردباری را از اوصاف خداوند بیان می‌کند و می‌فرماید: «سپاس خدایی را که...حلمش چنان عظیم است که از خطاها در می‌گذرد.»
همچنین می‌فرماید: «نخستین پاداشی که شخص بردبار از حلم و بردباری خویش به دست می‌آورد، حمایت مردم از او در برابر نادان است.»
موارد ذکر شده نمونه‌هایی از صفات و ویژگی‌های شهروند جامعۀ اسلامی است که به اختصار بیان شد.
نکتۀ پایانی این است که؛ هدف از تشریع قوانین اجتماعی استحکام زندگی اجتماعی و رعایت حقوق شهروندی و جلوگیری از نابودی و سقوط جامعه است. برای نهادینه کردن نظام اخلاقی در یک جامعه، ضروری است به موضوعات اخلاقی که برای حفظ و عزت و سربلندی انسان و جوامع انسانی است، توجه ویژه شود.فرد فرد شهروندان با آموزش‌های مستمر، راهکارهای تحقق فضایل اخلاقی را به شکل یک فرهنگ درآوردند. با تمرین و عادت نمودن این ویژگی‌ها و خصایص اخلاقی در محیط زندگی و اجتماع، در نهادینه کردن آن و ایجاد فضای سالم جامعه مشارکت نمایند.
مشارکت عمومی مردم و فرهنگ سازی در موضوعات اخلاق اجتماعی اسلام، یک جامعه سالم انسانی اسلامی را در پی خواهد داشت.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ویژگی‌های شهروند جامعه اسلامی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۱۰.
