• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

وظیفه مومن در بلایا و مصیبت‌ها

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه:بلا، آزمایش، صبر، قضا و قدر، دعا، صدقه.

پرسش: وظیفه انسان‌های باایمان در هنگام وقوع بلایا، بیماری‌ها و مصیبت‌ها چیست؟ آیا قانون و معیار کلی در مواجهه با حوادث و پیش‌آمدهای جهان برای بدبختی و خوشبختی انسان، وجود دارد؟ اگر کسی در زندگی دچار مصیبت و مشکلی شود، مثلا به بیماری لاعلاج یا صعب‌العلاجی مبتلا شود، آیا او انسان بدبختی است؟

پاسخ اجمالی: بر اساس آیات و روایات، اگرچه حکمت بلاها و مصائب آزمایش و امتحان، بروز استعدادهای نهفته، حفظ و تقویت ایمان، جبران گناهان و ... بوده، اما عکس‌العمل مردم در مواجهه با بلایا و سختی‌ها متفاوت است؛ برخی راه جزع و شکایت را برمی‌گزینند و برخی مسیر صبر و رضایت را. علت این تفاوت هم غفلت از معیار اصلی در بدبختی و خوشبختی انسان‌هاست. معیار کلی در مواجهه با حوادث و پیش‌آمدهای جهان، برای بدبختی و خوشبختی انسان، این است که بدانیم؛ نه بلاها و مصائب موجب بدبختی مطلق‌اند و نه نعمت‌ها و خوشی‌ها مایه سعادت مطلق‌اند.

بر این اساس افراد باایمان در مقابل بلاها و مصیبت‌ها هرگز جزع و بی‌تابی نمی‌کنند و از سوی دیگر خود را در دام سختی‌ها‌ انداختن و یا رنج و بلا را از خداوند درخواست کردن، در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته است. صبر و شکیبایی، دعا و صدقه، تسلیم و رضایت به قضا و قدر الهی و البته فراهم نمودن علل و عوامل مادی در زمینه پیشگیری و کاهش رنج ناشی از مصیبت و بلا را می‌توان از وظایف افراد باایمان در مقابل بلایا و مصیبت‌ها دانست.



جهان در واقع مجموعه‌ای از خوشی‌ها و ناخوشی‌ها، آسایش و سختی‌ها، درشتی‌ها و نرمی‌ها، پستی‌ها و بلندی‌هاست. سختی‌ها و بلاها ابعاد مختلفی دارد و برای هر کسی بسته به شرایط زندگی و اجتماعی یا وضعیت روحی، به‌گونه‌ای بروز می‌کند: بیماری، مرگ، گرفتاری‌های مالی، بلاهای طبیعی مثل سیل و زلزله، مشکلات شخصی همچون ناسازگاری با همسر، غم و‌ اندوه و پریشانی و ... . اگر کسی به مشکلات و مصیبت‌ها فقط از زاویه مادی نگاه کند، شاید بتواند برای هر کدام دلیلی مادّی بیابد؛ مثل اینکه: خشکسالی را معلول نیامدن باران، مریضی به علّت عدم رعایت بهداشت دانست؛ اما از دیدگاه اسلام، عوامل متعددی در این حوادث و بلاها اثرگذار مترتب است که علل مادّی، تنها بخشی از آنها شمرده می‌شود.


بر اساس آیات و روایات آزمایش و امتحان، شکوفا شدن استعدادهای نهفته، حفظ و تقویت ایمان و جبران خطاها و گناهان مومن از جمله مهمترین حکمت‌ بلایا و مصائب است، اما عکس‌العمل مردم در مواجهه با بلایا و سختی‌ها متفاوت است.
حقیقت این است که نعمت‌های دنیا نیز مانند مصائب، ممکن است مایه سعادت باشد، و ممکن است مایه بدبختی و بیچارگی گردد. نه فقر، بدبختی مطلق است و نه ثروت خوشبختی مطلق، چه بسا فقرهایی که موجب تربیت و تکمیل انسان‌ها گردیده، و چه بسا ثروت‌هایی که مایه بدبختی و نکبت قرار گرفته است.
امنیت و ناامنی نیز چنین است. برخی از افراد یا ملت‌ها در هنگام امنیت و رفاه، به عیاشی و تن‌پروری می‌افتند و در نتیجه، در پرتگاه خواری و ذلت سقوط می‌کنند و بسیاری دیگر از ملت‌ها از شلاق بدبختی و گرسنگی به جنبش در می‌آیند و به آقایی و عزت می‌رسند.
سلامت و بیماری، عزت و ذلت، سایر مواهب و مصائب طبیعی نیز مشمول همین قانون است. نعمت‌ها و همچنین شدائد و بلایا، هم موهبت است؛ زیرا از هریک از آنها می‌توان بهره‌برداری‌های عالی کرد، و نیز ممکن است بلا و بدبختی شمرده شوند، زیرا ممکن است هریک از آنها مایه بیچارگی و تنزل گردند. هم از راه فقر می‌توان به سعادت رسید و هم از راه ثروت، و از هر دو راه نیز ممکن است آدمی به بدبختی برسد.
علی‌هذا نعمت بودن نعمت، بستگی دارد به نوع عکس العمل انسان در برابر آن نعمت، که شاکر باشد یا کفور، و همچنین نقمت بودن نقمت، بستگی دارد به نوع عکس العمل انسان در برابر آن که صابر و خویشتن‌دار باشد یا سست عنصر و بی اراده.


در یک نگاه کلی می‌توان رفتار انسان‌ها را در قبال بلاها و مصائب این‌گونه دسته‌بندی کرد:

۳.۱ - جزع

عده‌ای در مقابل بلاها جزع کرده و بی‌تابی می‌نمایند. چنانچه قرآن کریم می‌فرماید:
• «اِنَّ الْاِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا اِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعً؛ به یقین انسان، حریص و کم طاقت آفریده شده است، هنگامی که بدی به او رسد بی‌تابی می‌کند.»

• «وَاَمَّا اِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی اَهَانَنِ؛ و اما هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می‌گیرد (مایوس می‌شود و) می‌گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است!»

امام صادق (علیه‌السّلام) مردی را دید که برای فرزندش بی‌تابی می‌کرد فرمود: «یَا هَذَا جَزِعْتَ لِلْمُصِیبَةِ الصُّغْرَی وَ غَفَلْتَ عَنِ الْمُصِیبَةِ الْکُبْرَی لَوْ کُنْتَ لِمَا صَارَ اِلَیْهِ وَلَدُکَ مُسْتَعِدّاً لَمَا اشْتَدَّ عَلَیْهِ جَزَعُکَ فَمُصَابُکَ بِتَرْکِکَ الْاِسْتِعْدَادَ اَعْظَمُ مِنْ مُصَابِکَ بِوَلَدِکَ؛ ‌ای مرد، برای مصیبت کوچک بی‌تابی می‌کنی و از مصیبت بزرگ، غافلی. اگر تو برای راهی که فرزندت رفته آماده بودی این قدر بر او بی‌تابی نمی‌کردی. مصیبت آماده نبودنت بزرگ‌تر از داغ فرزندت است.»
شهید مطهری؛ در این‌باره می‌فرماید: «از این نکته نباید غفلت ورزید که مصائب، وقتی نعمت هستند که انسان از آنها بهره‌برداری کند و با صبر و استقامت و مواجهه با دشواری‌هایی که مصائب تولید می‌کنند، روح خود را کمال بخشد؛ اما اگر انسان در برابر سختی‌ها، فرار را انتخاب کند و ناله و شکوه سر دهد، در این صورت بلا از برای او واقعاً بلاست.
حقیقت این است که نعمت‌های دنیا نیز مانند مصائب، ممکن است مایه رقاء و سعادت باشد، و ممکن است مایه بدبختی و بیچارگی گردد. نه فقر، بدبختی مطلق است و نه ثروت خوشبختی مطلق.

۳.۲ - صبر و شکیبایی

انسان‌های باایمان در مقابل بلاها، صبر و استقامت را پیشه خود می‌سازند. در اسلام برای صابرین در مقابل بلاها اجر بسیاری شمرده شده است. آنچه از آیات و روایات ائمه اطهار، بدست می‌آید آن است که صبر در مقابل بلا و مصائب، مورد تاکید و سفارش قرار گرفته است. قرآن کریم می‌فرماید:
• «وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ اِذَا اَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا اِنَّا لِلَّهِ وَاِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ؛ «و بشارت ده به استقامت کنندگان! آنها که هر گاه مصیبتی به ایشان می‌رسد، می‌گویند: ما از آن خداییم و به سوی او باز می‌گردیم!»

• «اِنَّمَا یوَفَّی الصَّابِرُونَ اَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِسَابٍ؛ صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می‌دارند.»

• امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «مَا مِنْ مُؤْمِنٍ اِلَّا وَ هُوَ مُبْتَلًی بِبَلَاءٍ مُنْتَظِرٌ بِهِ مَا هُوَ اَشَدُّ مِنْهُ فَاِنْ صَبَرَ عَلَی الْبَلِیَّةِ الَّتِی هُوَ فِیهَا عَافَاهُ اللَّهُ مِنَ الْبَلَاءِ الَّذِی یَنْتَظِرُ بِهِ وَ اِنْ لَمْ یَصْبِرْ وَ جَزِعَ نَزَلَ بِهِ مِنَ الْبَلَاءِ الْمُنْتَظِرُ اَبَداً حَتَّی یُحْسِنَ صَبْرَهُ وَ عَزَاءَهُ؛ هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه به بلائی گرفتار است و بلای بزرگ‌تر و گرفتاری شدیدتری هم به دنبال او در انتظار است. اگر در همان بلا صبر و شکیبایی داشته باشد خداوند آن بلای بزرگ‌تر را برطرف می‌نماید و اگر صبر نکرده و بی‌تابی نماید بلای بزرگ‌تر که در انتظار او است فرا می‌رسد و مرتب گرفتاری‌ها بیش‌تر می‌گردد تا وقتی که صبر نیکو و شکیبائی را انتخاب کند.»

۳.۳ - تسلیم و رضا

تسلیم در برابر قضا و قدر و رضایت داشتن به اراده خداوند، از از جمله سفارش‌های اولیای دین به انسان‌های باایمان است. البته باید توجه نمود که تسلیم بودن در برابر قضا و قدر الهی به معنای نفی اسباب و علل مادی و عدم تلاش در جهت پیشگیری و رفع بلا و کاهش آلام حاصل آمده از بلا و مصیبت نیست. حکایت شده است که؛ «فردی درون چاه افتاده بود و مرتب تقاضای کمک می‌کرد. مردی که از کنار چاه می‌گذشت به کمک او رفت و به آن فرد گفت: صبر می‌کنی تا طنابی بیابم و باز گردم؟ فرد درون چاه گفت: اگر صبر نکنم چه کنم». صبر بر بلا و سختی‌ها زمانی با ارزش است که با رضایت کامل در مقابل خواست الهی باشد، نه با ناراحتی و شکایت از اوضاع موجود.

امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «اوحَی اللَّهُ ُِ تَعاَلَی اِلَی دَاوُدَ یَا دَاوُودُ تُرِیدُ وَ اُرِیدُوَلَا یَکُونُ اِلَّا مَا اُرِیدُ فَاِنْ اسْلَمْتَ لِمَا اُرِیدُ اَعطَیْتُکَ مَا تُرِیدُ وَ اِنْ لَمْ تُسْلِمْ لِمَا اُرِیدُ اَتْعَبْتُکَ فِیمَا تُرِیدُ ثُمَّ لَا یَکُونُ اِلَّا مَا اُرِیدُ؛ خداوند متعال به داوود وحی فرمود: ‌ای داوود! تو می‌خواهی و من می‌خواهم؛ ولی فقط آن چیزی واقع می‌شود که من می‌خواهم. پس، اگر تسلیم خواست من شوی، خواست تو را هم تامین می‌کنم؛ اما اگر تسلیم خواست من نشوی، تو را در راه خواسته‌ات به رنج و زحمت می‌افکنم و آنگاه همان می‌شود که من می‌خواهم.»
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «اِذَا اَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً ابْتَلَاهُ فَاِنْ صَبَرَ اجْتَبَاهُ وَ اِنْ رَضِیَ اصْطَفَاهُ؛ چون خدا بنده‌ای را دوست بدارد او را (در دنیا) مبتلا می‌گرداند، پس اگر صبر کرد او را بر می‌گزیند و اگر راضی (و خشنود) شد او را خالص می‌گرداند.»
در زیارت عاشورا می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ حَمْدَ الشَّاکِرِینَ لَکَ عَلَی مُصَابِهِمْ؛ بار خدایا تو را ستایش می‌کنیم، ستایش سپاس‌گزاران بر مصیبتی که بر آنان وارد می‌شود.»

۳.۴ - دعا و صدقه

امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «وَلَوْ انَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا الَی رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ اَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِد؛ اگر مردم به هنگام نزول عذاب‌ها، و گرفته شدن نعمت‌ها، با درستی نیّت و با قلب‌های پر از محبّت در پیشگاه خدا زاری کنند، آنچه از دست‌شان رفته را باز خواهد گرداند، و هرگونه فسادی را برای آنان اصلاح خواهد کرد.»
در واقع اين طبيب حاذق الهى بعد از ذكر درد به بيان درمان مى‌پردازد و راه دفع آفات و بلاها را به آن‌ها مى‌آموزد و دعايى را كه صادقانه باشد و از اعماق جان برخيزد و در يک كلمه در انسان، تحول ايجاد كند بر طرف كننده بلاها مى‌شمرد؛ همان گونه كه در احاديث متعدد ديگرى وارد شده است.
«صدقه» نیز از سفارشات اسلام است و علاوه بر اینکه برای پیشگیری از گرفتاری و دور کردن بلاهای مقدر شده، بسیار مؤثر است برای خلاصی از بلا نیز مورد سفارش قرار گرفته است.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: تَصَدَّقوُا وَ دَوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ فَاِنّ الصَّدَقَةَ تَدْفَعُ عَنِ الْاَعْرَاضِ وَ الْاَمْرَاضِ وَ هِیَ زِیَادةٌ فِی اَعْمَارِکُمْ وَ حَسَنَاتِکُمْ؛ صدقه بدهید و بیماران خود را با صدقه درمان کنید؛ زیرا صدقه، از پیشامدهای ناگوار و بیماری‌ها جلوگیری می‌کند و بر عمر و حسنات شما می‌افزاید.»

۳.۵ - عدم درخواست بلا

اگر چه بلاها در زندگی انسان‌ها به خصوص مؤمنین امری طبیعی است و باعث ترفیع درجه، پاک شدن گناهان و ... می‌شود؛ اما باید دانست خود را در دام سختی‌ها‌ انداختن و یا رنج و بلا را از خداوند متعال درخواست کردن، مورد نکوهش بسیار قرار گرفته است.
چنانکه روزی رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای عیادت بیماری بر بستر او حاضر شد و از او احوال‌پرسی کرد. آن بیمار عرض کرد: «نماز مغرب را به امامت شما به جا آوردم و شما در نماز سوره قارعه را خواندید. پس از آن با خود گفتم پروردگارا! اگر من گناهی کرده‌ام که می‌خواهی در آخرت مرا به کیفر آن برسانی، پس از تو می‌خواهم که تعجیل کنی و در دنیا مرا پاک گردانی. پس از این دعا بود که چنین بیمار شدم.

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: «بِئْسَمَا قُلْتَ اَ لَا قُلْتَ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ فَدَعَا لَهُ حَتَّی اَفَاقَ؛ چیز بدی گفتی، چرا چنین دعا نکردی که: پروردگارا، نیکی دنیا و آخرت را نصیب ما کن و ما را از عذاب آخرت در امان بدار. پس از آن، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای آن مرد بیمار دعا کرد و او بهبود یافت».
امام صادق (علیه‌السّلام) نیز به اصحاب خود سفارش می‌فرمودند که: «سَلُوا رَبَّکُمُ الْعَفْوَ وَ الْعَافِیَةَ فَاِنَّکُمْ لَسْتُمْ مِنْ رِجَالِ الْبَلَاءِ فَاِنَّهُ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنْ بَنِی اِسْرَائِیلَ شُقُّوا بِالْمَنَاشِیرِ عَلَی اَنْ یُعْطُوا الْکُفْرَ فَلَمْ یُعْطُوهُ؛ از پروردگار خود عفو و عافیت درخواست کنید چون شما مرد (میدان حوادث و) بلیات نیستید. امت‌های پیش از شما از گروه بنی اسرائیل، افرادی بودند که بدنشان را با اره نجاری دو نیم می‌کردند که (آنها تسلیم شوند و) کفر را (بر ایمان) ترجیح دهند؛ ولی آنان به هیچ‌وجه کفر را بر نمی‌گزیدند.»

سیره انبیا و اولیای الهی بر این بوده است که هیچ‌گاه از خداوند، بلا و مصیبت نخواسته‌اند و همواره درخواست رفع بلا و طلب عافیت بوده است. پس؛ مؤمن نباید خود را در معرض بیماری و بلا قرار دهد؛ چنانکه امام سجاد (علیه‌السّلام) در دعاهای خود، رهایی از بلا و بیماری را طلب کرد: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اَلْبِسْنِی عَافِیَتَکَ، وَ جَلِّلْنِی عَافِیَتَکَ، وَ حَصِّنِّی بِعَافِیَتِکَ، وَ اَکْرِمْنِی بِعَافِیَتِکَ، وَ اَغْنِنِی بِعَافِیَتِکَ، وَ تَصَدَّقْ عَلَیَّ بِعَافِیَتِکَ، وَ هَبْ لِی عَافِیَتَکَ وَ اَفْرِشْنِی عَافِیَتَکَ، وَ اَصْلِحْ لِی عَافِیَتَکَ، وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَافِیَتِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ عَافِنِی عَافِیَةً کَافِیَةً شَافِیَةً عَالِیَةً نَامِیَةً، عَافِیَةً تُوَلِّدُ فِی بَدَنِی الْعَافِیَةَ، عَافِیَةَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ؛ بار خدایا بر محمّد و آل او درود فرست، و تندرستیت را بر من بپوشان، و مرا به تندرستیت فرو بر، و به تندرستیت نگاهدار، و به تندرستیت گرامی‌ام فرما، و به تندرستی بی‌نیازم گردان، و تندرستیت را به من عطا کن، و تندرستیت را به من ببخش، و تندرستیت را برایم بگستران، و تندرستیت را به من شایسته نما، و میان من و تندرستیت در دنیا و آخرت جدایی میانداز. بار خدایا بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا تندرستی ده، تندرستی که مرا (از پزشکان یا از درخواست) بی‌نیاز کند و (بیماری‌های ظاهری و باطنی را) بهبودی ببخشد و بالاتر و برتر (از بیماری‌ها بطوری‌که بر هر مرض تسلّط داشته) و افزون شونده باشد، تندرستی که در تنم تندرستی دنیا و آخرت بیاورد».


۱. بقره/سوره۲، آیه۱۵۵.    
۲. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۳.    
۳. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۸، ص۲۳.    
۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۸، ص۹۴.    
۵. صدوق، محمد بن علی، توحید، ص۴۰۰.    
۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۰، ص۱۵۷.    
۷. محدث نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۳.    
۸. مطهری، مرتضی، عدل الهی، ص۱۵۹-۱۶۰.    
۹. معارج/سوره۷۰، آیه۱۹–۲۰.    
۱۰. فجر/سوره۸۹، آیه۱۶.    
۱۱. صدوق، محمد بن علی، امالی، ص۴۳۹.    
۱۲. مطهری، مرتضی، عدل الهی، ص۱۵۹-۱۶۰.    
۱۳. بقره/سوره۲، آیه۱۵۵-۱۵۶.    
۱۴. زمر/سوره۳۹، آیه۱۰.    
۱۵. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین (علیه‌السّلام)، ج۱۳، ص۴۸۳.    
۱۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵، ص۱۰۴.    
۱۷. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسکن الفواد عند فقد الاجبه و الاولاد، ص۸۰.    
۱۸. ابن قولویه، جعفر بن‌ محمد، کامل الزیارات، ص۱۷۹.    
۱۹. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین (علیه‌السّلام)، ج۶، ص۶۲۹.    
۲۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶، ص۵۷.    
۲۱. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین (علیه‌السّلام)، ج۶، ص۶۲۹.    
۲۲. متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۶، ص۳۷۱.    
۲۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۸، ص۱۷۴.    
۲۴. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۲۵۰.    
۲۵. امام سجاد (علیه‌السلام)، صحیفه سجادیه، ص۱۳۲، دعای ۲۳.    



پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «بلاها و مصائب از دیدگاه اسلام (۱)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۱۷.    
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «بلاها و مصائب از دیدگاه اسلام (۲)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۱۷.    






جعبه ابزار