نکات اقتصادی در سوره بقره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مسائل اقتصادی، سوره بقره، مواهب طبیعت،
آسمان،
زمین،
باران، میوه، گاو ماده،
دریا،
انفاق، کشاورزی، جیره‌بندی،
نذر،
قرض دادن.
پرسش: چهل نکته اقتصادی متفاوت در
سوره بقره را همراه با ذکر شماره آیه بنویسید؟
پاسخ: هدف قرآن هدایت و سعادتمندی انسان‌هاست و نه کتاب اقتصاد و
تاریخ و... تا مطالب آن را به صورت یک‌جا ذکر کند؛ بلکه به مناسبت‌ها، نکته‌ها و ظرایفی که مقتضای
بلاغت قرآن است و هدف قرآن است، مطالبی در مورد
اقتصاد نیز مطرح کرده است. یکی از سوره‌هایی که مباحث اقتصادی در آن مطرح است، سوره بقره می‌باشد که در ذیل به برخی نکات اقتصادی ان اشاره می‌کنیم.
همان‌گونه که می‌دانید هدف قرآن
هدایت و سعادتمندی انسان‌هاست و نه
کتاب اقتصاد و تاریخ و... تا مطالب آن را به صورت یک‌جا ذکر کند؛ بلکه به مناسبت‌ها، نکته‌ها و ظرایفی که مقتضای بلاغت قرآن است و هدف قرآن است، مطالبی در مورد اقتصاد نیز مطرح کرده است. یکی از سوره‌هایی که مباحث اقتصادی در آن مطرح است، سوره بقره می‌باشد؛ اما چون
استقرا و نگارش چهل نکته اقتصادی بسیار فراتر از حجم پاسخ می‌باشد، تنها به ذکر چند نکته اکتفا می‌شود:
قرآن شریف می‌فرماید: «
اَلّذی جَعَلَ لَکُمُ الْارضَ فِراشاً و السّماءً بناءً و اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمراتِ رِزْقاً لَکُم فَلا تَجْعَلوا لِلّهِ اَنْداداً وَ اَنْتُمْ تعلمون»؛
«آن کس که
زمین را بستر شما قرار داد و
آسمان را همچون سقفی بر بالای سر شما و از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسیلة آن میوه‌ها را پرورش داد، تا روزی شما باشد؛ بنابراین برای خدا شریک‌های قرار ندهید؛ در حالی که می‌دانید».
در این
آیه،
خداوند به
نعمت‌های بزرگ و متعددی اشاره کرده که هر کدام از آن‌ها سرچشمه
نعمت دیگر است.
زمین را بستری گسترانیده و هموار ساخته تا شایسته برای زندگانی انسان‌ها باشد؛ چون زمین در ابتدای پیدایش قابل
سکونت و زندگانی
انسان نبوده است.
خداوند آسمان را در جهت منافع انسان‌ها برافراشته ساخت؛ همچون خیمه و سایه‌بان.
خداوند نازل‌کننده
باران از ابرها که چه نعمت‌های بزرگی از این باران
رحمت الهی به دست می‌آید و سبب پیدایش روزی انسان‌ها می‌شود.
قرار دادن
میوه درختان از مواهب الهی و
رزق و روزی برای انسان‌ها.
نعمتی را که برای بنی‌اسرائیل ارزانی داشته و دستور به لزوم استفاده از مواهب طبیعت داده است: «
و ضَلَّلنا عَلَیْکُمُ الغمامَ و اَنْزلنا علیکُمُ المَنَّ و السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیّبتِ ما رَزَقْنکُم...»؛
و ابر را برای شما سایبان ساختیم و از شیرة مخصوص درختان (صمغ) و از پرندگانی مخصوص (شبیه کبوتر) بر شما نازل کردیم و گفتیم از نعمت‌های پاکیزه‌ای که به شما روزی دادیم بخورید... .
نکتة مهم این آیه همان لزوم استفادة صحیح و
حلال از مواهب
طبیعت و پرندگانی که
شکار آن‌ها مجاز شناخته شده است، بیان می‌شود.
ضرورت پرهیز از خوراکی‌های ناپاک و غیر طیّب.
طلب باران الهی در مواقعی که با کمبود
آب مواجه هستید و در شرایط بحرانی به سر می‌برید: «
وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً ...»؛
«و به خاطر بیاور هنگامی که
موسی برای قوم خویش طلب آب کرد و به او دستور دادیم، عصای خود را بر سنگ مخصوص بزن، ناگاه دوازده چشمه آب از آن جوشید».
خداوند متعال سبب ساز و سبب سوز است که در مواقع بحرانی احتیاجات انسان‌ها را برآورده می‌سازد.
ضرورت
جیره‌بندی و تقسیم
ارزاق در شرایط کمبود.
هم‌چنین فرموده است: «
و اذْ قُلْتُمْ یا موسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طعامٍ واحِدٍ فَادعُ لَنا رَبَکَ یُخرجْ لَنا تُنبتُ الارضُ مِنْ ثِقلِها و قِثَّائِها و فُومِها و عَدَسِها و بَصلها...»؛
«و هنگامی را که گفتید ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع
غذا اکتفا کنیم، از خدای خود بخواه که از آن‌چه از زمین می‌روید از سبزیجات، خیار، سیر، عدس و پیاز برای ما برویاند ...».
نکات قابل توجه این آیه این است.
گرایش طبیعی انسان به بهره‌برداری از زمین.
نازل شدن خوراکی‌هایی از قبیل سبزیجات، خیار،
گندم، عدس و پیاز پیداست که این نعمت‌های بزرگ تا چه حد بار اقتصادی و مفیدی را دارند.
در
آیات دیگر اشاره به ماده گاو نموده و تکمیل بحث را در آیة ۷۱ سوره بقره تشریح می‌کند که: «
قَالَ اِنَّهُ یَقُولُ انَّها بقرةٌ لا ذلولٌ تُشیرُ الارضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسلّمَةٌ لا شِیةَ فیها ...»؛
موسی (علیه‌السلام) گفت: خداوند می‌فرماید: گاوی باشد که برای شخم زدن رام نشده باشد و برای زراعت آب‌کشی نکند و از هر عیبی بر کنار و حتی هیچ رنگ دیگری در آن نباشد.
در آغاز زندگی و صدر اسلام که مثل امروز وسایل پیشرفته و ماشینی وجود نداشت، از ماده
گاو برای آبیاری و شخم زدن استفاده می‌کردند و اکنون نیز در بسیاری از نقاط
جهان، این روند ادامه دارد و استفاده می‌کنند.
وقت‌شناسی موجب بهبود کشاورزی است. خداوند می‌فرماید: «
یَسْئلونَکَ عَنِ الاهلَة قُلْ هِیِ مَواقیتُ لِلنّاسِ و الحج...»؛
«از تو درباره هلال‌های
ماه می‌پرسند بگو: برای آن است که مردم وقت کارهای خویش و زمان
حج را بشناسند».
قبل از به وجود آمدن
زندگی صنعتی و ماشینی، عمدة درآمد مردم،
زراعت بوده؛ اما بعد از به وجود آمدن
صنعت، امور
کشاورزی در بعضی از کشورها رو به زوال نهاد و فقط عده معدودی از مردم به کار کشاورزی مشغول شدند که آگاهی کافی از اصول زراعت نیز نداشتند. گاهی سیل یا سرمای شدید محصولات آنان را خراب می‌کند و یا آفات مختلف کشت‌های آنان را مورد حمله قرار می‌داد. اکنون در کشورهای پیشرفته، راه‌های مقابله با آن‌ها را شناخته‌اند و می‌دانند که چگونه بازده کار خود را بالا ببرند و آن‌ها را از آفات مصون دارند.
شناخت دقیق در کشاورزی بسیار مهم است که گذشتگان از آن‌ها آگاهی داشتند و رعایتش می‌کردند.
انفاق که یکی از راه‌های درآمد اقتصادی جامعه است. خداوند می‌فرماید: «
الّذین ینفقونَ اموالَهُمْ فی سیبل الله عُمَّ لا یُتبعُونَ ما اَنْفَقُوا مِنَاً و لا اَذِیَّ لَهُمْ اجْرُهُم عِنْدَ رَبِّهم و لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزَنون»؛
«آن کسانی که
اموال خود را در راه خدا
انفاق می‌کنند و پس از انفاق منتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌رسانند،
پاداش نزد پروردگارشان است، نه بیمناک می‌شوند و نه اندوهگین».
پیداست که انفاق صحیح و بدون منت، مشکل‌گشای بسیاری از مسائل و رنج‌های مردم است؛ مانند افرادی که در
مشکلات زندگی وامانده یا مقروض گشته و یا افرادی که زمین‌گیر شده، اهل و عیال دارند و
قدرت تأمین هزینه زندگی را ندارند.
درباره
وام دادن که یک عمل اقتصادی است، می‌فرماید: «
مَنْ ذالّذی یُقْرضُ اللهَ قرضاً حَسَناً فیُضاعَفهُ لَهُ اضعافاً کثیراً و اللهُ یقبضُ و یبصطُ و الیه ترجعون»؛
«کیست که به خدا
قرض الحسنه دهد تا خدا بر آن چند برابر بیفزاید؟ خدا تنگ‌دستی دهد و توانگری بخشد و شما به سوی او باز گردانده می‌شوید».
به
عمل، به
نذر که از خصوصیات یک
مؤمن است، اشاره کرده، می‌فرماید: «
وَ ما اَنفقْتُم مِنْ نفقةٍ اَوْ نَذَرتُمْ مِنْ نَذْرٍ فانّ اللهَ یَعْلَمُ و ما لِلظالمینَ مِنْ انصارٍ»؛
هرچه را
انفاق یا نذر کرده‌اید، خدا به آن آگاه است و ستم‌کاران را هیچ یاری و مددکاری نیست».
و معلوم است که نذر در بسیاری از مواقع جنبه مادی و اقتصادی دارد.
درباره استفاده از
دریا و مواهب الهی آن می‌فرماید: «
انَّ فِی خَلْقِ السمواتِ و الارضِ و اختِلفِ اللَیلِ و النَّهار و الفُلکِ الّتِی تَجْری فی البحر بمَا ینفَعُ الناس وَ ما اَنزَلَ اللهُ مِنَ السماءِ مِنْ ماءٍ فاحیا بِهِ الارضَ بَعْدَ موتِها و بثَّ فیها مِنْ کل دابَّةٍ و تصریفِ الرّیاحِ و السَّحابِ المُسخّر بَین السماءِ و الارضِ لآیاتِ لقومٍ یعقلون»؛
«قطعاً در آفرینش
آسمان‌ها و زمین و آمد و رفت
شب و روز و کشتی‌هایی که در دریا به سود مردم در حرکت‌اند و آبی که خداوند از
آسمان نازل کرده و با آن
زمین را پس از
مرگ زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و هم‌چنین در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که در میان
زمین و آسمان معلق‌اند، نشانه‌هایی است برای مردمی که
تعقل کرده و می‌اندیشند».
۱. آیت‌الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۳ ش، چاپ سی و یکم، جلد اول، ص۱۱۶.
۲. محسن قرائتی، تفسیر نور، انتشارات مؤسسه در راه حق، جلد اول، قم، ۱۳۷۴ ش، چاپ اول.
۳. محمدحسین ابراهیمی، اقتصاد در قرآن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۵ ش، چاپ اول.
۴. جعفر خوش‌نویس، خطوط کلی اقتصاد در قرآن و روایات، ترجمة: مهدی انصاری، انتشارات کتاب‌خانه عمومی امام حسین (علیه‌السلام)، اصفهان، ۱۳۶۴ ش، چاپ اول.
۵. مقدسی، شیرازی، دهش‌ور، طرح و مبانی اقتصاد در قرآن، انتشارات شرکت سهامی است، تهران، ۱۳۶۶ ش، چاپ اول.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نکات اقتصادی در سوره بقره»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۲۳.
