نسخ در لغت و قرآن و حدیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نسخ، قرآن، حدیث.
پرسش: نسخ در لغت،
قرآن و
حدیث به چه معناست؟
نسخ به معنای برداشتن و زایل نمودن امری و نهادن امری دیگر به جای آن است. همچنین این واژه، گاهی به معانی برداشتن و زایل نمودن امری، انتقال چیزی از جایی به جایی دیگر، تغییر و تبدیل آن از حال و شکلی به صورت دیگر، و
استنساخ و نگارش متنی به طور دقیق از روی نوشته‌ای دیگر به کار می‌رود. (النون و السین و الخاء اصل واحد، الا انه مختلف فی قیاسه: قال قوم: قیاسه رفع شیء و اثبات غیره مکانه
، و قال آخرون: قیاسه تحویل شیء الی شیء. قالوا: النّسخ نسخ الکتاب و النّسخ امر کان یُعمل به من قبل ثمّ یُنسخ بحادث غیره، کالایه ینزل فیها امر ثمّ تنسخ بآیة اخری، و کلّ شیء خَلَف شیئاً فقد انتسخه. و انتسخت الشمس الظلِّ و الشیب الشباب...»
«الزجّاج: النسخ فی اللغة ابطال شی ء واقامة آخر مقامه. و العرب تقول: نسخت الشمس الظلّ: اذهبت الظلّ و حلّت محلّه. و النسخ اکتتابک کتاباً عن کتاب حرفاً بحرف...لانه قام مقامه. و قال اللیث: النسخ ان تزایل امراً کان من قبل یُعمل به ثمّ تنسخه بحادث غیره. عن ابن الاعرابی: النسخ تبدیل الشیء من الشیء و هو غیره، و النسخ نقل الشیء من مکان الی مکان و هو هو»
مادّه نسخ و مشتقات آن، چهار بار در قرآن کریم به کار رفته و در همه این موارد این واژه به معنای لغوی آن است. این موارد عبارت‌اند از:
«مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ اَوْ نُنسِهَا نَاْتِ بِخَیْرٍ مِّنْهَآ اَوْ مِثْلِهَآ اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ؛
هر آیه‌ای را نسخ کنیم یا آن را از یاد ببریم، بهتر از آن، یا همانند آن را می‌آوریم. آیا ندانسته‌ای که
خدا بر هر چیزی توانا است.»
نسخ در این آیه، در معنای لغوی آن یعنی ازاله امری و جایگزین کردن امری دیگر به کار رفته و شامل
نسخ تشریعی (یعنی جایگزین شدن حکمی از احکام الهی) و
نسخ تکوینی (یعنی جایگزین شدن آیه‌ای از آیات تکوینی الهی مانند
پیامبر و
امام به جای پیامبر و امامی دیگر) می‌شود. (چنان که از
امام صادق (علیه‌السلام) در تفسیر این آیه آمده: یقول
[اللَّه
]: ما نمیت من امام او ننسه ذکره، نات بخیر منه من صلبه مثله
گفتنی است که
بداء نیز یکی از مصادیق نسخ تکوینی محسوب می‌شود.)
«وَ مَآ اَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ اِلَّآ اِذَا تَمَنَّی اَلْقَی الشَّیْطَنُ فِی اُمْنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَنُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ ءَایَتِهِ؛
هیچ
رسول و پیامبری را پیش از تو نفرستادیم مگر این که چون آرزو می‌کرد
[یا چیزی
تلاوت می‌کرد
] شیطان در آرزوی وی
[یا تلاوتش
]، القائات خود را وارد می‌ساخت، ولی خداوند وسوسه‌های شیطان را از میان می‌برد
[نسخ می‌کند
] و آن گاه آیات خویش را استوار می‌کند.»
در این آیه نیز مراد از نسخ همان معنای لغوی آن یعنی پاک کردن القائات و آرزوهای شیطانی و جایگزین کردن آیات الهی به جای آن است.
«وَلَمَّا سَکَتَ عَن مُّوسَی الْغَضَبُ اَخَذَ الاَْلْوَاحَ وَ فِی نُسْخَتِهَا هُدًی وَ رَحْمَةٌ لِّلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ؛
چون خشم موسی فرو نشست، الواح را برگرفت. و در نوشته
[رونویس
] آن، برای آنهایی که از پروردگارشان بیمناک‌اند،
هدایت و
رحمت بود.»
نسخ کردن کتاب و نسخه برداری از آن، نیز از همان ریشه لغوی اخذ شده است؛ زیرا هنگامی که
انسان از کتابی نسخه برداری می‌کند، مانند آن است که کتاب اصلی را کنار گذاشته و آن را تبدیل به نسخه جدید کرده است و لذا در آیه‌ای دیگر به جای کلمه «نسخ» که در
آیه ۱۰۶
بقره به کار رفته، کلمه «تبدیل» نهاده شده است:
«وَ اِذَا بَدَّلْنَآ ءَایَةً مَّکَانَ ءَایَةٍ وَ اللَّهُ اَعْلَمُ بِمَا یُنَزِّلُ قَالُواْ اِنَّمَآ اَنتَ مُفْتَرِ بَلْ اَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ؛
هنگامی که آیه‌ای را به آیه‌ای دیگر تبدیل کنیم (با این که خدا به آنچه نازل کرده داناتر است) می‌گویند: به خدا افترا بسته‌ای، ولی بیشتر آنها نمی‌دانند.»
«هَذَا کِتَبُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِ اِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛
این کتاب ما است که با شما به حق سخن می‌گوید (و اعمال شما را بازگو می‌کند) ما آنچه را انجام می‌دادید نسخه برداری می‌کردیم.»
استنساخ در این آیه نیز، از «نسخ» گرفته شده، و به معنای نسخه‌برداری از اعمال انسان است. گویا کتاب اصلی که خودِ اعمال است، در
قیامت، تبدیل به نسخه جدیدی می‌گردد که این نسخه، نامه اعمال نامیده می‌شود، واصل اعمال، کنار گذاشته می‌شود.
بنا بر این، نسخ در
قرآن کریم، اعم از نسخ تکوینی و تشریعی، و نیز اعم از
تخصیص و تقیید احکام تشریعی است؛ بلکه شامل هرگونه تغییر در مفادّ آیات الهی می‌گردد. تعبیر (مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ)
و (اِذَا بَدَّلْنَآ ءَایَةً مَّکَانَ ءَایَةٍ)
نیز می‌تواند قرینه‌ای دیگر برای تایید این مدّعا باشد.
در روایات
اهل بیت (علیهم‌السّلام) نیز «نسخ» در همین مفهوم عام به کار رفته و به همین دلیل، تفسیر قرآن و بیان احکامی شرعی بدون آشنایی با ناسخ و منسوخ، ممنوع اعلام شده است.
ابن منظور: «النسخ: ابطال الشیء و اقامة آخر مقامه؛ قال الفرّاء و ابو سعید: نسخ الشیء بالشیء، ای ازاله به واداله؛ و الشیء ینسخ الشیء ای یزیله و یکون مکانه»
؛ راغب: «النسخ ازالة شیء بشیء یتعقّبه»
سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «نسخ در لغت و قرآن و حدیث»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۰.
