• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مهدویت‌نگاری در قرن پنجم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: اهل تسنن، شیعه، امام مهدی (علیه‌السلام)، امامت.

پرسش: در قرن پنجم هجری چه کتاب‌هایی در مورد حضرت مهدی (علیه‌السّلام) نوشته شده است؟

پاسخ:

فهرست مندرجات

۱ - آثار موجود
       ۱.۱ - الفصول العشرة فی الغیبة
       ۱.۲ - الرسالة الاُولی فی الغیبة
       ۱.۳ - الرسالة الثانیة فی الغیبة
       ۱.۴ - الرسالة الثالثة فی الغیبة
       ۱.۵ - الرسالة الرابعة فی الغیبة
       ۱.۶ - مسالة فی الغیبة
       ۱.۷ - الاربعون حدیثاً فی المهدی
       ۱.۸ - المقنع فی الغیبة
       ۱.۹ - مسالة وجیزة فی الغیبة
       ۱.۱۰ - البرهان علی صحّة طول عمر الامام صاحب الزمان
       ۱.۱۱ - الغیبة للطوسی
۲ - آثار مفقود
       ۲.۱ - اخبار الوکلاء الاربعة
       ۲.۲ - ما نزل من القرآن فی صاحب الزمان
       ۲.۳ - النقض علی الطلحی فی الغیبة
       ۲.۴ - مختصر فی الغیبة
       ۲.۵ - مسالة فی الرجعة
       ۲.۶ - جوابات الفارقیین فی الغیبة
       ۲.۷ - مستوفی اخبار الوکلاء الاربعة
       ۲.۸ - اخبار الابواب
       ۲.۹ - اخبار المهدی
       ۲.۱۰ - صفة المهدی
       ۲.۱۱ - نعت المهدی
       ۲.۱۲ - ذکر المهدی ونعوته
       ۲.۱۳ - مناقب المهدی
       ۲.۱۴ - الفتن لأبی‌نعیم
       ۲.۱۵ - کتاب المهدی
       ۲.۱۶ - الفتن للدانی
       ۲.۱۷ - الاستطراف فی ذکر ما ورد فی زمن الغیبة فی الانصاف
       ۲.۱۸ - المسالة فی مولد صاحب الزمان
       ۲.۱۹ - کتاب الفتن والملاحم
       ۲.۲۰ - الحجة فی ابطاء القائم
       ۲.۲۱ - الغیبة للحمدانی
       ۲.۲۲ - الفرج فی الغیبة
       ۲.۲۳ - الغیبة للمادرایی
       ۲.۲۴ - الغیبة لابن عمران
       ۲.۲۵ - الغیبة للفارسی
۳ - پانویس
۴ - منبع


آثار موجود از علمای قرن پنجم اهل تسنن و شیعه در مورد امام مهدی (علیه‌السلام) و مباحث مربوط به آن حضرت را در این مقاله به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.

۱.۱ - الفصول العشرة فی الغیبة

الفصول العشرة فی الغیبة.
این اثر، یک بار در نجف به سال ۱۳۷۰ ق و بار دوم در سال ۱۴۱۳ ق در مصنفات الشیخ المفید به چاپ رسیده است. شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) در این کتاب، به ده پرسش درباره مهدی (علیه‌السّلام) از قبیل: فلسفه غیبت، طول عمر، علائم ظهور و ملاقات‌کنندگان پاسخ گفته است. این کتاب، چند نسخه خطّی دارد و به فارسی نیز با عنوان ده انتقاد و پاسخ ترجمه شده است.
[۱] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۵۵ – ۵۵۶.
[۲] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۵۴.


۱.۲ - الرسالة الاُولی فی الغیبة

الرسالة الاُولی فی الغیبة.
این رساله در سال ۱۳۷۰ ق در نجف، ضمن مجموعه خمس رسائل فی اثبات الحجّة و در قم ضمن مجموعه عدة رسائل للشیخ المفید به چاپ رسیده است. در سال ۱۴۱۳ ق نیز در ضمن مجموعه آثار کنگره شیخ مفید، جلد هفتم نشر یافته است.این رساله، درباره حدیث «من مات و لم یعرف امام زمانه» است.

۱.۳ - الرسالة الثانیة فی الغیبة

الرسالة الثانیة فی الغیبة.
این رساله نیز مانند رساله پیشین، در نجف و قم و سپس در ضمن مجموعه آثار کنگره شیخ مفید منتشر شده است. محقّق طباطبایی از آن با عنوان کتاب الجوابات فی خروج المهدی یاد کرده است.
[۳] تراثنا، موسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء‌التراث، ش ۱۳، ص۱۱۰.


۱.۴ - الرسالة الثالثة فی الغیبة

الرسالة الثالثة فی الغیبة.
این رساله در جلد هفتم مجموعه آثار کنگره شیخ مفید چاپ شده و درباره یاران سیصد و سیزده‌گانه امام مهدی است.
[۴] ر.ک: رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۷۹ – ۲۷۸.
[۵] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ۳۵۴.
[۶] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ۳۹۲.
[۷] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۳.
[۸] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۴.
[۹] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۶.
[۱۰] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۹.
[۱۱] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۴۰۴.
[۱۲] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۳۹.


۱.۵ - الرسالة الرابعة فی الغیبة

الرسالة الرابعة فی الغیبة.
در جواب این سؤال است که اگر سبب غیبت امام زمان (علیه‌السّلام) کثرت دشمنان و ترس از رویارویی با آنان است، پدران حجت (علیه‌السّلام) در شرایط سختِ ترس بودند و دشمنان بیشتری داشتند، با این حال، آنان در غیبت به سر نبردند و در جامعه حضور داشتند.
این اثر در ضمن مجموعه آثار کنگره شیخ مفید به چاپ رسیده است و چندین نسخه از آن در کتاب‌خانه آیة‌اللَّه مرعشی قم به شماره ۱۷/۱۲۸۰۷، ۲۵/۲۵۵، ۱۶/۲۴۳ و ۵/۱۲۸۰۷ وجود دارد.
این پنج اثر (یعنی از کتاب الفصول العشرة تا الرسالة الرابعة فی الغیبة) از محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری (شیخ مفید) (م ۴۱۳ ق) است.

۱.۶ - مسالة فی الغیبة

مسالة فی الغیبة، قاضی عبدالجبار معتزلی (۴۱۵ ق).
نسخه‌ای در واتیکان به شماره ۱۲۰۸ دارد.
[۱۳] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۶۴۱.

وی از متکلّمان نامدار اهل سنّت است.

۱.۷ - الاربعون حدیثاً فی المهدی

الاربعون حدیثاً فی المهدی، ابونعیم احمد بن عبداللَّه اصفهانی (م ۴۳۰ ق).
از این رساله؛ نسخه خطّی در نجف و قم موجود است و برخی مؤلّفان چون سیوطی، اربلی، بحرانی و دیگران، آن را به صورت کامل در کتب خود آورده‌اند. این رساله در قرن دهم توسط مقدّس اردبیلی (م ۹۹۳ ق) و ابوالحسن علی بن حسن زواره‌ای (م ح ۹۴۷ ق)، ترجمه شده است. در دوره معاصر نیز حجّت بلاغی، آن را ترجمه کرده است.
[۱۴] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۷۵.
[۱۵] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۲۸.
[۱۶] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۴۱.
این کتاب با تحقیق علی جلالی باقر در نشریه تراثنا (ش ۷۷) به چاپ رسیده است.
وی از عالمان اهل سنّت است.

۱.۸ - المقنع فی الغیبة

المقنع فی الغیبة.
این کتاب، نخست به صورت رساله در مجله تراثنا
[۱۷] تراثنا، موسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء‌التراث، ش ۲۷، س ۱۴۱۲ ق.
به چاپ رسید و سپس به صورت مستقل در سال ۱۴۱۶ ق توسط مؤسسه آل البیت چاپ شد.
سیدمرتضی در این کتاب، امامت مهدی (علیه‌السّلام) را بر پایه دو اصل «لزوم عقلی امامت» و «لزوم عقلی عصمت امام» اثبات می‌کند و در ادامه، از حکمت و فلسفه غیبت سخن می‌گوید و تفاوت غیبت با عدم وجود را بیان می‌کند.
در پایان این کتاب، رساله‌ای مختصر با عنوان «کتاب الزیادة المکمّل بها کتاب المقنع» از سید مرتضی آورده شده که برخی از زوایای غیبت را روشن می‌کند.

۱.۹ - مسالة وجیزة فی الغیبة

مسالة وجیزة فی الغیبة.
این اثر در سال ۱۹۵۵ م در بغداد چاپ شد و ترجمه فارسی آن به قلم سیدحسن افتخارزاده از سوی انجمن حجّیته در سال ۱۳۶۰ منتشر شد.
این دو اثر از سید مرتضی (م ۴۳۶ ق) هستند.

۱.۱۰ - البرهان علی صحّة طول عمر الامام صاحب الزمان

البرهان علی صحّة طول عمر الامام صاحب الزمان، ابوالفتح محمّد بن علی بن عثمان کراجکی (م ۴۴۹ ق).
این کتاب، چاپ سنگی‌ای در سال ۱۳۲۲ ق در تبریز و چاپ جدیدی بدون تاریخ و ناشر در سال‌های اخیر دارد. نویسنده - که از شاگردان شیخ مفید و از علمای امامیه است - در این اثر، دلایل عقلی و نقلی راز طول عمر و سرگذشت گروهی از معمّرین را آورده است. این کتاب، ضمن کتاب گنجینه معارف شیعه امامیه، از سوی میرزا محمّدباقر کمره‌ای
[۱۸] کمره‌ای، محمّدباقر، گنجینه معارف شیعه امامیه، ج۲، ص ۱۲۱.
ترجمه شده است.

۱.۱۱ - الغیبة للطوسی

الغیبة، محمّد بن حسن الطوسی (م ۴۶۰ ق).
شیخ طوسی در این کتاب، ضمن فصولی به این موضوعات پرداخته است: مباحث کلّی امامت، ولادت امام زمان، ردّ فِرَق غیر دوازده امامی، توقیعات، وکلای ائمّه، عمر امام، توقیت، نشانه‌های ظهور، صفات و سیره امام.
شیخ طوسی این کتاب را به روش کلامی نوشته است.
این کتاب، چاپ‌های متعدد دارد و با عنوان تحفه قدسی به فارسی ترجمه شده است.
[۱۹] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۲۰.
[۲۰] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۳۶ – ۲۳۵.
[۲۱] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۴۱ - ۵۴۰.
از این اثر پنج نسخه خطّی در کتاب‌خانه‌های ایران شناسایی شده است.
[۲۲] رک: صدرایی خویی، علی، فهرستگان حدیث و علم حدیث، ج۵، ص۱۳۴.



دست‌نوشته‌ها و آثار مفقود از علمای اهل سنت و علمای شیعه در مورد امام مهدی (علیه‌السلام) و مسائل پیرامونی حضرتش در قرن پنجم نیز زیاد بوده و در این بخش از مقاله به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.

۲.۱ - اخبار الوکلاء الاربعة

اخبار الوکلاء الاربعة.

۲.۲ - ما نزل من القرآن فی صاحب الزمان

ما نزل من القرآن فی صاحب الزمان. جواد علی، این دو کتاب را یکی می‌داند.
[۲۵] حسنی ادریسی، عبدالله بن محمد، المهدی المنتظر، ص۳۱.

از ابوعبداللَّه احمد بن محمّد بن عیاشی جوهری (م ۴۰۱ ق) است.
وی از علمای شیعی است.

۲.۳ - النقض علی الطلحی فی الغیبة

النقض علی الطلحی فی الغیبة.

۲.۴ - مختصر فی الغیبة

مختصر فی الغیبة.
برخی احتمال داده‌اند این کتاب، یکی از رساله‌های شیخ مفید در موضوع غیبت است.
[۲۸] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۶۳۵.


۲.۵ - مسالة فی الرجعة

مسالة فی الرجعة.
این کتاب، دارای نسخه خطّی در کتاب‌خانه آیة‌اللَّه مرعشی است.
[۲۹] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۳۸۷.


۲.۶ - جوابات الفارقیین فی الغیبة

جوابات الفارقیین فی الغیبة.
این کتاب، با نام‌های دیگری نیز معرفی شده است: جوابات الفریقین فی الغیبة، جوابات المیافارقین.
[۳۱] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۷۹.

این سه اثر از شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) است.

۲.۷ - مستوفی اخبار الوکلاء الاربعة

مستوفی اخبار الوکلاء الاربعة.

۲.۸ - اخبار الابواب

اخبار الابواب.
جواد علی این دو را یکی می‌داند.
[۳۵] حسنی ادریسی، عبدالله بن محمد، المهدی المنتظر، ص۳۰.
از ابوالعباس احمد بن علی بن عبّاس بن نوح سیرافی (م بعد از ۴۱۳ ق) است.
از علمای شیعی است.

۲.۹ - اخبار المهدی

اخبار المهدی.

۲.۱۰ - صفة المهدی

صفة المهدی.
یوسف بن یحیی مَقدسی در عقد الدرر، ۲۹ حدیث از آن روایت کرده است.

۲.۱۱ - نعت المهدی

نعت المهدی.
حافظ ابوعبداللَّه گنجی در کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان، از این کتاب روایت نقل کرده است.

۲.۱۲ - ذکر المهدی ونعوته

ذکر المهدی ونعوته.
[۳۹] حسنی، سید بن طاووس، الطرائف، ص۱۸۳.

سید بن طاوس در الطرائف، فهرست ابواب آن و تعداد احادیث هر کدام را بر شمرده و تعداد احادیث آن را ۱۵۶ حدیث دانسته است.

۲.۱۳ - مناقب المهدی

مناقب المهدی.
حافظ ابوعبداللَّه گنجی در کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان، پانزده حدیث از آن روایت کرده و یوسف بن یحیی مَقدسی شافعی در عقد الدرر، سیزده حدیث از آن نقل کرده است.

۲.۱۴ - الفتن لأبی‌نعیم

الفتن.

۲.۱۵ - کتاب المهدی

کتاب المهدی. این هفت اثر، از ابونعیم اصفهانی (م ۴۳۰ ق) است. وی از عالمان برجسته و پُر تالیف اهل سنّت است.

۲.۱۶ - الفتن للدانی

الفتن،
[۴۵] رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۴۸.
ابوعمرو عثمان بن سعید دانی (م ۴۴۴ ق).
مؤلف، از عالمان اهل سنّت و صاحب کتابی در قرائات است.

۲.۱۷ - الاستطراف فی ذکر ما ورد فی زمن الغیبة فی الانصاف

الاستطراف فی ذکر ما ورد فی زمن الغیبة فی الانصاف، ابوالفتح محمّد بن علی بن عثمان کراجکی (م ۴۴۹ ق).
جواد علی، عنوان کتاب کراجکی را البرهان علی طول عمر صاحب الزمان آورده است.
[۴۷] حسنی ادریسی، عبدالله بن محمد، المهدی المنتظر، ص۳۳.


۲.۱۸ - المسالة فی مولد صاحب الزمان

المسالة فی مولد صاحب الزمان، ابویعلی محمّد بن حسن بن حمزه (م ۴۶۳ ق)
مذهب وی شیعه است.

۲.۱۹ - کتاب الفتن والملاحم

کتاب الفتن والملاحم، ابوعبداللَّه جعفر بن محمّد بن مالک کوفی.
از علمایِ شیعی است.

۲.۲۰ - الحجة فی ابطاء القائم

الحجة فی ابطاء القائم، ابوحسین محمّد بن بحر رُهنی سجستانی.
وی عالمی شیعی است.

۲.۲۱ - الغیبة للحمدانی

کتاب الغیبة،
[۵۲] زکریای رازی، محمد بن احمد، الفهرست، ص۱۰۱، ش ۳۵۹.
مظفّر بن علی بن حسین حمدانی.
وی عالمی شیعی است.

۲.۲۲ - الفرج فی الغیبة

الفرج فی الغیبة، محمّد بن علی بن فضل بن تمام.
شیعه و استاد استادان نجاشی است.

۲.۲۳ - الغیبة للمادرایی

کتاب الغیبة، عبدالوهاب مادرایی.
وی عالمی شیعی است.

۲.۲۴ - الغیبة لابن عمران

کتاب الغیبة، احمد بن محمّد بن عمران.
از استادان نجاشی و شیعه است.

۲.۲۵ - الغیبة للفارسی

کتاب الغیبة، محمّد بن زید بن علی فارسی.
وی از علمای شیعی است.
[۵۷] محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه)، ج۱۰، سال انتشار: ۱۳۹۳، ص۲۲۵-۳۰۱.




۱. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۵۵ – ۵۵۶.
۲. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۵۴.
۳. تراثنا، موسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء‌التراث، ش ۱۳، ص۱۱۰.
۴. ر.ک: رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۷۹ – ۲۷۸.
۵. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ۳۵۴.
۶. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ۳۹۲.
۷. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۳.
۸. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۴.
۹. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۶.
۱۰. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۹۹.
۱۱. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۴۰۴.
۱۲. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۳۹.
۱۳. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۶۴۱.
۱۴. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۷۵.
۱۵. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۲۸.
۱۶. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۴۱.
۱۷. تراثنا، موسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء‌التراث، ش ۲۷، س ۱۴۱۲ ق.
۱۸. کمره‌ای، محمّدباقر، گنجینه معارف شیعه امامیه، ج۲، ص ۱۲۱.
۱۹. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۲۰.
۲۰. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۳۶ – ۲۳۵.
۲۱. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۴۱ - ۵۴۰.
۲۲. رک: صدرایی خویی، علی، فهرستگان حدیث و علم حدیث، ج۵، ص۱۳۴.
۲۳. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۸۶.    
۲۴. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۸۶.    
۲۵. حسنی ادریسی، عبدالله بن محمد، المهدی المنتظر، ص۳۱.
۲۶. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۳۹۹.    
۲۷. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱۶، ص۸۱.    
۲۸. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۶۳۵.
۲۹. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۳۸۷.
۳۰. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۴۰۰.    
۳۱. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۷۹.
۳۲. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۸۶-۸۷، ش ۲۰۹.    
۳۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱، ص۳۵۳.    
۳۴. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۸۴، ش ۱۱۷.    
۳۵. حسنی ادریسی، عبدالله بن محمد، المهدی المنتظر، ص۳۰.
۳۶. حسنی، سید بن طاووس، الطرائف، ص۱۷۹.    
۳۷. مقدسی شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۲۷.    
۳۸. گنجی شافعی، محمد بن یوسف، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص۴۹۴.    
۳۹. حسنی، سید بن طاووس، الطرائف، ص۱۸۳.
۴۰. گنجی شافعی، محمد بن یوسف، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص۴۹۳.    
۴۱. مقدسی شافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر، ص۱۴۱.    
۴۲. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱۶، ص۱۱۲.    
۴۳. مصطفی بن عبدالله، حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۴۶۵.    
۴۴. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمدامین، هدیة العارفین، ج۱، ص۷۵.    
۴۵. رضوانی، علی‌اصغر، کتاب‌نامه حضرت مهدی (علیه‌السلام)، ج۲، ص۵۴۸.
۴۶. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمدامین، ایضاح المکنون، ج۱، ص۷۱.    
۴۷. حسنی ادریسی، عبدالله بن محمد، المهدی المنتظر، ص۳۳.
۴۸. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۴۰۴.    
۴۹. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۱۲۲.    
۵۰. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ص۹۶.    
۵۱. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۳۸۴.    
۵۲. زکریای رازی، محمد بن احمد، الفهرست، ص۱۰۱، ش ۳۵۹.
۵۳. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۲۴۰، ش ۷۱۳.    
۵۴. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۲۴۷، ش ۶۵۲.    
۵۵. نجاشی، احمد بن علی، فهرست مصنفی الشیعة، ص۸۵، ش ۲۰۶.    
۵۶. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۲، ص۲۷۳، ش ۸۰۰.    
۵۷. محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه)، ج۱۰، سال انتشار: ۱۳۹۳، ص۲۲۵-۳۰۱.



حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «مهدویت‌نگاری در قرن پنجم» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۰۲.    






جعبه ابزار