منت گذاشتن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: منت، صدقه، اذیت، آیه ۲۶۴ سوره بقره.
پرسش: معنای آیه «
لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی» چیست؟ آیا معنای نصیحت و ارشاد دارد یا نه معنای نهی از منکر؟ معنای منت و مصادیقش چیست؟ اذیت و آزار و مصادیقش چیست؟ آیا این منت گذاشتن و اذیت کردن به نیت فاعل باز می‌گردد؟
پاسخ: خداوند در قرآن می‌فرماید: «
لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازید».
صدقه در این آیه، گرچه مربوط به امور مالی است، اما با توجه به
وحدت ملاک، هر آزاری را می‌توان باطل‌کننده کارهای نیک ـ مالی و غیر مالی ـ دانست.
لغت‌دانان کلمه «
بِالْمَنِّ» را این‌گونه معنا کرده‌اند که فرد آنچه انجام داده را به یاد طرف مقابل انداخته و بدین ترتیب او را آزرده‌خاطر نماید. مراد به «اذیت» نیز هر کاری است که باعث آزار شخص باشد و سبب ناراحتی او گردد؛ مثل گفتن موضوع کمک به دیگران، خشونت و درشتی با کمک‌گیرنده؛ فرصت ندادن برای پرداخت بدهی و... .
گفتنی است، یادآوری کار نیک گذشته به طرف مقابل را همواره نمی‌توان به معنای منت و آزار دانست، بلکه در مواردی می‌توان آن را به‌عنوان ابراز محبت ارزیابی کرد که در این صورت باطل‌کننده
عمل نیست، مانند آن‌که بگوید قرضی که در گذشته به شما دادم را توفیق و ثوابی برای خود می‌دانم و هرگاه باز هم نیاز داشتی در خدمتم.
قرآن کریم به
مؤمنان سفارش می‌کند، اجر و
پاداش صدقات را با منت گذاشتن و اذیت از بین نبرید.
«
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منت و آزار،
باطل نسازید.
اصطلاح «صدقه» گاه در خصوص زکات استعمال می‌شود و گاه در اعم از آن (از کفارات گرفته تا هر چیزی که به دیگران بخشیده شود). هم‌چنین ظاهر این است که این حکم در آیه شامل هر نوع احسانی می‌شود؛ به این شرط که غرض از آن اجر و ثواب باشد.
بنابراین لزومی ندارد که این
حکم محصور در دادن مال باشد؛ بلکه هر نوع کمکی حتی کمک‌های غیر مالی را دربر می‌گیرد.
لغت‌دانان کلمه «
الْمَنِّ» را چنین معنا کرده‌اند که کاری که برای دیگری انجام داده‌ای، آن‌را بشماری و گوشزدش کنی؛ مانند این‌که به او بگویی من آن را به تو داده‌ام، من آن‌کار را برای تو انجام داده‌ام و... .
این منت گذاردن در واقع نتیجه عُجب انسان است
و باید در
عجب و خودبینی ریشه‌یابی گردد.
اهل لغت هم‌چنین کلمه «
الْأَذی» را نیز به هر نوع ضرری که به جسم و یا
روح باشد، معنا کرده‌اند.
و مراد از «اذیت» هر امری است که باعث آزار شخص باشد و سبب ناراحتی او گردد؛ مثل این‌که کمکی را که به شخص کرده‌ای، به دیگران بگویی،
با خشونت و درشتی با او برخورد کنی، برای پرداخت بدهی، مهلت کمی به طرف مقابل بدهی و... .
حال به نکات موجود در این قسمت از
آیه می‌پردازیم.
از تعبیر «
لا تُبْطِلُوا» به دست می‌آید که
ثواب صدقه با
منت گذاشتن و اذیت کردن از بین می‌رود.
اما این سؤال در این‌جا پیش می‌آید که با این
عمل آیا
انسان مرتکب گناهی نیز شده است و یا تنها اجر عمل خود را از بین برده است؟
در این راستا پیامبر
اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در روایتی به بطلان عمل اشاره می‌فرمایند: «کسی که برای مؤمنی کار نیکی انجام دهد، سپس او را اذیت کند یا بر او منت بگذارد،
خداوند، عمل او را
باطل می‌کند».
در روایتی دیگر، آن را از گناهان بزرگ به شمار می‌آورند که به‌طور طبیعی
مجازات اخروی را نیز به دنبال خواهد داشت: «سه گروه هستند که خداوند در آخرت بر آنها نگاه نمی‌کند: افرادی که
عاق والدین شده باشند، افراد دائم‌الخمر و آن‌که بر اعطای خود،
منت بسیار می‌گذارد».
بنابراین آیه، شرط صحت
صدقه و ترتب اجر و ثواب بر آن، نبودن منت و آزار بعدی است و همان‌گونه که گفته شد، در فرض منت و اذیت، عمل حرامی نیز صورت گرفته است؛ اما نکته در این‌جاست که صدقه ندادن با روی خوش، بهتر و برتر از این می‌باشد که صدقه‌ای داده شود، ولی منت و اذیت را به دنبال داشته باشد.
برخی مفسران، منت گذاردن را در این آیه، مختص به کمک‌شونده ندانسته و معتقدند با منت گذاشتن بر خدا نیز این آیه صادق خواهد بود.
علامه مجلسی در
تقریری زیبا ذیل آیه می‌گوید: با گفتن صِرف، منت گذاردن و اذیت کردن، صدق نمی‌کند؛ بلکه آن گفتنی، منت خواهد بود که از روی عُجب و خودبزرگ‌بینی بوده و
پروردگار را در این عمل و لطف، سهیم نداند.
بر این اساس اگر در بازگویی این کمک به طرف مقابل، نشانی از
تکبر و عجب نباشد، بلکه به‌عنوان نمونه، برای ابراز مهربانی و نیز آمادگی برای کمک مجدد باشد، این بازگویی را نمی‌توان مصداقی از این
آیه دانست.
«
کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ، وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ»؛
همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند و به
خدا و روز رستاخیز،
ایمان نمی‌آورد».
کلمه «
رِئاءَ» به معنای نهایت دیدن توسط دیگران است.
مصداق این قسمت از آیه منافقان می‌باشند که به خداوند و
روز قیامت اعتقادی نداشته و
انفاق خود را تنها برای جلب توجه دیگران انجام می‌دهند.
نکته جالب در این‌جا این است، خطاب اول آیه فقط شامل مؤمنان بود. درعین‌حال چنین رفتاری، به رفتار
منافقان تشبیه شده است.
خداوند مؤمنان را صریحاً از
ریا نهی نکرد، و نفرمود: «ای
مؤمنین ریاکار نباشید»؛ بلکه افرادی را که صدقه می‌دهند و به دنبالش منت و اذیت می‌رسانند، تشبیه به افراد ریاکار و بی‌ایمان کرد، که صدقاتشان باطل و بی‌اجر است، و فرمود عمل چنین مؤمنی شبیه به عمل آن
منافق است.
«
فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدا»؛
پس داستان وی چون داستان سنگی صاف است که بر آن گرد و خاکی نشسته باشد آن‌گاه بارانی تند بدان برسد (و آن
خاک را بشوید) و آن را هم‌چنان سنگ سختی درخشان (و بی‌رویش گیاهی بر آن) وانهد (اینان نیز) از آنچه انجام می‌دهند، هیچ (بهره) نمی‌توانند گرفت و خداوند گروه کافران را راه‌نمایی نمی‌کند».
برخی مفسران این قسمت را مثال برای صدقه با منت و اذیت دانسته‌اند.
که در این صورت مثال دوم برای اصل بحث می‌باشد و معنا همان‌گونه که
امام صادق علیه‌السلام ذیل روایتی فرموده‌اند، چنین می‌شود: «کسی صدقه دهد و سپس
منت گذاشته و یا اذیت کند، صدقه خود را
باطل کرده است؛ همان‌گونه که خاکی که بر روی سنگ است، در اثر باران از بین می‌رود».
البته برخی دیگر از مفسران معتقدند؛ ضمیر در کلمه «
فَمَثَلُهُ» به کلمه «الذی» در جمله «
الذی یُنْفِقُ مالَهُ» برمی‌گردد؛ پس مثالی که در آیه زده شده، برای کسی است که مال خود را به منظور خودنمایی انفاق می‌کند.
پایگاه اسلام کوئست.
