مرزهای جغرافیایی و فرهنگی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حدیث،
قرآن، مرز.
پرسش: مرزهای جغرافیایی و فرهنگی از نظر احادیث چیست؟
نکته قابل توجه این‌که در احادیث اسلامی واژه «ثغر» در دو معنا بکار رفته است، یکی مرزهای جغرافیایی و دیگری مرزهای فرهنگی.
به‌سخن دیگر، از منظر پیشوایان اسلام، دشمنان این مکتب از دو ناحیه جامعه اسلامی را تهدید می‌کنند: یکی از ناحیه مرزهای جغرافیایی که در صورت موفقیت، جامعه اسلامی بر حسب ظاهر آسیب می‌بیند، و یکی از ناحیه مرزهای فرهنگی که به نابودی حقیقی جامعه اسلامی می‌انجامد.
بر این اساس در نصوص اسلامی به دو نوع مرزبان و مرزبانی اشاره شده است: یکی مرزبانی فرهنگی که علمای ربانی این مسؤولیت را به‌عهده دارند و دیگری مرزبانی جغرافیایی که در حوزه مسؤولیت نیروهای مسلح است.
قرآن کریم ضمن دعوت جامعه اسلامی به مقاومت و پایداری در برابر دشمنان، آنها را به مرزبانی (
رباط) و پاسداری از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی سرزمین‌های خود دعوت می‌کند:
«یَا اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید (در دین‌داری) صبور باشید و یکدیگر را به مقاومت
[در برابر دشمن
] سفارش کنید و از مرزها نگهبانی نمایید، و از
خدا پروا بدارید، باشد که رستگار شوید.»
جمله «رابطوا» از مصدر «رباط» گرفته شده و آن در اصل به‌معنای بستن چیزی در مکانی است و به‌همین جهت به کاروان‌سرا «رباط» گفته می‌شود، چون مرکب‌ها در آنجا بسته می‌شود. و «مرابطه» در اصل به معنای مراقبت از مرزها آمده است زیرا سربازان مرکب‌ها را آنجا می‌بستند و امکانات جنگی را در آنجا نگه‌داری می‌کردند.
ولی این واژه معنای وسیعی دارد که شامل هرگونه آمادگی برای دفاع از خود و جامعه اسلامی می‌شود
و لذا در روایات اهل بیت (علیه‌السّلام)، جمله یاد شده به مواظبت بر نمازها یکی پس از دیگری تفسیر شده است
زیرا
نماز، انسان را در برابر
وسوسه‌های شیاطین انس و
جن و آفت‌های معنوی مصونیت می‌بخشد.
«وَ اَقِمِ الصَّلَوةَ اِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ اَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ؛
و نماز را به پا دار؛ که نماز از
فحشا و
منکر باز می‌دارد، و برای
یاد خدا، بزرگ‌ترین
[وسیله
] است.
خداوند هر چه می‌کنید، می‌داند»
هم‌چنین در روایتی
رابطه با امامان و پیروی از رهنمودها آنان رباط نامیده شده چرا که تمسک به
اهل بیت (علیه‌السّلام) مانع از نفوذ دشمنان اسلام به مرزهای فرهنگی فردی و اجتماعی است. (تفسیر العیاشی عن مسعدة بن صدقة عن الامام الصادق (علیه‌السّلام) ـ فی قَولِ اللّه تَبارَکَ و تَعالی: «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا» ـ: «وَ رَابِطُوا» یَقولُ: فی سَبیلِ اللّه، و نَحنُ السَّبیلُ فیما بَینَ اللّه و خَلقِهِ، و نَحنُ الرِّباطُ الاَدنی، فَمَن جاهَدَ عَنّا فَقَد جاهَدَ عَنِ النَّبِیِّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ما جاءَ بِهِ مِن عِندِ اللّه؛
امام صادق (علیه‌السّلام) درباره این گفته خداوند... که: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید،
صبر کنید، و به صبر توصیه کنید و مرزبانی کنید» می‌فرمود: یعنی در راه خدا «مرزبانی کنید» و ماییم راه خدا که واسطه خدا و خلقیم و ما نزدیک‌ترین مرزیم. هر کس در راه دفاع از ما
جهاد کند، او در راه دفاع از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و هر آنچه از جانب خدا فرود آمده
جهاد کرده است.»
تفسیر العیاشی عن یعقوب السرّاج عن الامام الصادق (علیه‌السّلام) ـ فی قَولِ اللّه تَبارَکَ وتَعالی: «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا»ـ: «وَرَابِطُوا» امامَکُم؛ امام صادق (علیه‌السّلام) درباره این گفته خداوند... که: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صبر کنید، به صبر توصیه کنید و مرزبانی کنید» می‌فرمود: یعنی مرزبانی امامتان را بکنید
)
در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) مرزبانان فرهنگی جامعه اسلامی چنین توصیف شده‌اند:
«عُلَماءُ شَیعَتِنا مُرابِطونَ فِی الثَّغرِ الَّذی یَلی ابلیسُ و عَفاریتُهُ، یَمنَعونَهُم عَنِ الخُروجِ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا، و عَن ان یَتَسَلَّطَ عَلَیهِم ابلیسُ و شیعَتُهُ النَّواصِبُ، الا فَمَنِ انتَصَبَ لِذلِکَ مِن شیعَتِنا کانَ افضَلَ مِمَّن جاهَدَ الرّومَ وَ التُّرکَ وَ الخَزَرَ الفَ الفِ مَرَّةٍ؛ لِاَنَّهُ یَدفَعُ عَن ادیانِ شیعَتِنا و مُحِبّینا، و ذلِکَ یَدفَعُ عَن ابدانِهِم؛
علمای شیعه ما، مرزبانان مرزی هستند که در آن سویش
ابلیس و دیوهایش قرار دارند و (این علما) جلوی یورش آنها به شیعیان ناتوان ما و تسلّط یافتن ابلیس و پیروان او را بر ایشان می‌گیرند. بدانید که هریک از شیعیان ما که به‌چنین کاری برخیزد، هزار هزار بار برتر از کسی است که با رومیان و ترک‌ها و خزرها جهاد کند؛ چرا که او از عقاید شیعیان و دوست‌داران ما دفاع می‌کند و این، از بدن‌های آنان.»
با این نگاه هر یک از دانشمندان امت اسلامی که از
دنیا برود، نقطه‌ای که او از آن حراست می‌کرده خالی خواهد ماند به گونه‌ای که هیچ چیز دیگر نمی‌تواند جای‌گزین آن گردد. در روایتی از
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده که می‌فرماید:
«ما قَبَضَ اللّه تَعالی عالِما مِن هذِهِ الاُمَّةِ الاّ کانَ ثَغرَةً فِی الاِسلامِ، لا تُسَدُّ ثُلمَتُهُ الی یَومِ القِیامَةِ؛
خداوند متعال، عالمی را از میان این امّت نَبرَد، مگر این که رفتن او رخنه‌ای در
اسلام باشد که تا
روز قیامت، این رخنه بسته نمی‌شود.»
گفتنی است، نصوص مرتبط با مرزبانی فرهنگی تحت عنوان «
علم» در باب مربوط به وظایف
علمای ربانی خواهد آمد. از این رو، این بخش به نصوص مربوط به مرزبانی جغرافیایی اختصاص دارد، هر چند برخی از آنها شامل مرزبانی فرهنگی نیز هست.
مفهوم مرز و
مرزداری در دوره‌های متفاوت مصادیق متفاوتی یافته است. اکنون افزون بر مرزهای جغرافیایی، مرزهای ارتباطی و اطلاعاتی نیز نیازمند پاسداری و حفاظت است.
گسترش ارتباطات سبب به هم خوردن مرزهای سنتی شده و نفوذپذیری و باعث احتمال هجوم و حمله از روزنه‌های جدید شده است.
اکنون مرزبانی نیز مصادیق جدیدتر و به روزتری یافته است و نیازمند آگاهی‌ها و مهارت‌های جدیدتری است.
تنوع گونه‌های رخنه و نفوذ نیازمند تنوع گونه‌های مرزبانی جدیدتر است.
پاسداری از مرزهای فرهنگی بدون حراست از مرزهای جغرافیایی بسیار دشوار است. از‌این‌رو در نصوص اسلامی مراقبت از مرزهای جغرافیایی جامعه اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در روایتی منسوب به
امام علی (علیه‌السّلام) حراست از مرزها در کنار تدبیر امور جامعه بعنوان دو وظیفه اصلی
ولی امر مسلمین معرفی شده است:
«فَالوِلایَةُ هِیَ حِفظُ الثُّغورِ و تَدبیرُ الاُمورِ؛
ولایت، همان پاسداری از مرزها و اداره امور
[جامعه
] است.»
در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:
«لَیسَ یُحَبُّ لِلمُلوکِ ان یُفَرِّطوا فی ثَلاثٍ: فی حِفظِ الثُّغورِ، و تَفَقُّدِ المَظالِمِ، وَ اختِیارِ الصّالِحینَ لِاَعمالِهِم؛
برای حکمر‌انان پسندیده نیست که در سه کار، کوتاهی ورزند: حفظ مرزها، رسیدگی به مظالم و حقوق پایمال شده مردم، و انتخاب افراد شایسته برای کارهای خود.»
در این بخش از دانش‌نامه، نصوص مرتبط با پاسداری از مرزهای جامعه اسلامی در دو فصل تنظیم شده‌اند:
فصل اول درباره وجوب حراست از مرزها، تشویق مردم به مرزبانی، فضیلت مرزبانان و سکونت در نقاط مرزی است. و در فصل دوم دعای امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) ضمن
خطبه نماز جمعه برای مرزبانان و نیز دعای مفصل
امام زین العابدین (علیه‌السّلام) برای آنان نقل شده است.
گفتنی است با توجه به این که مرزبانی در ایام
امامت امام چهارم در حکومت جائران بوده، دعای امام برای مرزبانان و نیز برخی از روایات دیگری که در این بخش آمده حاکی از آن است که حتی حکومت غاصبان خلافت نیز، از اهمیت مرزبانی از کشور اسلامی نمی‌کاهد.
با تأمل در روایات این بخش روشن می‌شود که مملکت اسلامی افزون بر مرز اعتقادی و فرهنگی، دارای مرز جغرافیایی نیز هست، بنابراین نفی حدود طبیعی و جغرافیایی از آن صحیح به نظر نمی‌رسد.
البته باید توجه داشت که از نظر اسلام مبنای مرزبندی جغرافیایی، مرزبندی اعتقادی و فرهنگی است و بر این اساس هر یک از کشورهای
مسلمان مورد هجوم
دشمنان اسلام قرار گیرد، یاری رساندن به آنها جهت دفاع از ارزش‌های اسلامی و مسلمانان مظلوم در صورت امکان
واجب است.
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید:
«مَن اصبَحَ لا یَهتَمُّ بِاُمورِ المُسلِمینَ فَلَیسَ مِنهُم، ومَن سَمِعَ رَجلاً یُنادی: یا لَلمُسلِمینَ! فَلَم یُجِبهُ فَلَیسَ بِمُسلِمٍ؛
هر که روز خود را آغاز کند و دغدغه امور (مشکلات) مسلمانان نداشته باشد، از آنان نیست و هر که بشنود مردی فریاد می‌زند: ای مسلمانان به دادم برسید! و به کمکش نشتابد، مسلمان نیست.»
این سخن به‌روشنی نشان می‌دهد که مسلمانان در هر نقطه‌ای از زمین زندگی کنند عضو جامعه بزرگ اسلامی هستند و دفاع از آنها و یاری رساندن به آنها بر اساس اصل
اخوت اسلامی لازم و ضروری است.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «مرزهای جغرافیایی و فرهنگی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۲/۲۸.
