• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محدوده امر به معروف و نهی از منکر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: امر به معروف ، نهی از منکر .
پرسش: وظیفه ما در حیطه امر به معروف و نهی از منکر در شرایط نابسامان کنونی جامعه چیست؟ و در این شرایط که منکر و معروف به هم آمیخته و بازشناختن آن‌ها از یکدیگر نیازمند بصیرت و تخصص است، بر ما به عنوان قشر دانشجو واجب است که به امر به معروف و نهی از منکر بپردازیم. اگر واجب است محدوده‌ی آن چیست؟
پاسخ: محدوده امر به معروف و نهی از منکر، به شرایط زمان و مکان، و موقعیت‌های مختلف افراد بستگی دارد.



مفهوم امر به معروف و نهی از منکر «امر» به معنای فرمان دادن و «نهی» بازداشتن و منکر از کاری است. معروف؛ یعنی شناخته، مرسوم، خوب، متداول و منکر، یعنی ناشناخته، ناپسند، ناروا و زشت.
یکی از بزرگ‌ترین واژه شناسان؛ یعنی راغب اصفهانی درباره معنای معروف و منکر در قرآن چنین می‌گوید:« معروف هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را به نیکی و خوبی می‌شناسند و معرفی می‌کنند و منکر هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را ناپسند می‌داند».


در اینجا نکته‌ای را باید افزود و آن این است که در تعریف معروف و منکر، دو سرچشمه برای شناخت آن‌ها بیان شده است؛ یکی عقل و دیگری شرع. از نظر اسلام این دو تفاوت محتوایی ندارند و تنها از نظر مرتبه متفاوتند. شرع، عقل بیرونی و عقل، شرع درونی است. ریشه هر حکم عقلی را می‌توان در شرع یافت و نتیجه هر حکم شرعی را در عقل جست، این دو همپا و همراهند.
بنابراین در شناخت معروف‌ها و منکر‌ها مشکل چندانی وجود ندارد، زیرا در آیات و روایات اسلامی زیادی نیز بیان و مشخص گردیده‌اند که به ذکر برخی از آن‌ها اکتفا می‌شود.

۲.۱ - نمونه‌های معروف در قرآن

از نمونه‌های معروف می‌توان از: امانت‌داری ، اعتدال ، انفاق ، ایثار ، نیکی ، تقوی ، فروتنی ، زهد ، عفت ، گذشت ، وفای به عهد و فرو خوردن خشم نام برد.

۲.۲ - نمونه‌های منکر در قرآن

و در مورد منکرات می‌توان به: ستمگری ، بدخویی ، اسراف ، دروغ ، بخل ، بهتان ، غیبت ، تکبر ، حسد ، مسخره کردن ، بدگمانی ، خودپسندی ، خشم، فساد ، نیرنگ بازی و سخن چینی اشاره کرد.


در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر، همین بس، که حفظ دین و همه ابعادش به اجرای آن بستگی دارد. جوامع انسانی در پرتو عمل به این دو فریضه، از پرتگاه سقوط، نجات یافته و به اوج کمال ، پَر می‌گشایند. این دو به منزله ضمانت اجرا و پشتوانه عملی سایر وظایف فردی و اجتماعی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... است.
قرآن کریم از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو وظیفه مهم امّت اسلامی یاد می‌کند و می‌فرماید:« وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» باید گروهی از میان شما به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و اینان همانا رستگارانند.
در متون اسلامی هیچ یک ازعبادات و اعمال شایسته، به جز امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان عامل برپایی دین و ضامن بقاء و استمرار شریعت معرفی نشده است.
امیرمؤمنان علی علیه‌السّلام در این باره می‌فرمایند:« قِوامُ الشَّریعَةِ اَلْاَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ المُنْکَرِ»
[۳] آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج۴، ص۵۱۸، حدیث ۶۸۱۷.
تضمین کننده برپایی شریعت و نظام دین، امر به معروف و نهی از منکر است.
و نیز آن حضرت، در مقایسه‌ای شگفت انگیز، بین امر به معروف و نهی از منکر و سایر اعمال شایسته حتی جهاد در راه خدا می‌فرماید:« وَ اَمَّا الاعمالُ البرُّ کُلُّها وَ الْجَهادُ فی سبیلِ الله عِنْد الْاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ و النَّهْیِ عَنِ المُنْکَرِ، اِلّا کَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجّیٍّ. تمامی اعمال ارزشمند، حتی جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، چیزی افزون بر قطره در برابر دریایی عمیق و موّاج نیست».
[۴] نهج البلاغه، حکمت۳۶۶.

و پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله می‌فرماید:« اِذا اُمَّتی تَواکِلَتِ الأمر بالمعروف النّهی عن المنکر فلیأذنوا بوقاعٍ من الله؛ اگر امتم، امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده دیگران بگذارند (و خود شانه خالی کنند) منتظر بلا و مجازات الهی باشند».
بنابراین امر به معروف و نهی از منکر لازمه زندگی اجتماعی اسلام است؛ یعنی به حقیقت در اجتماع قابل تصور و تحقق است. چنان‌چه شرایط زمان و مکان و ویژگی مخاطبان امر به معروف ونهی از منکر و مراتب و شیوه‌های آن را در نظر بگیریم، به ضرورت دقت و ظرافت تعیین کننده در انجام این فریضه پی خواهیم برد.


برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله شمرده شده:

۴.۱ - انکار قلبی

مسلمان باید همواره خواستار معروف و بیزار از منکر باشد و این خصلت در او نهادینه شده باشد، امّا این مرتبه کافی نیست، بلکه مسلمان باید به هر شکل ممکن، علاقه‌مندی خود به معروف و نفرت خود از منکر را نشان دهد و در آینه چهره خود نمایان سازد و این، حداقل انتظاری است که از او می‌رود. این مرحله خود شرایط گوناگونی دارد، چون: نگاه کردن، خاموش ماندن، سر به زیر انداختن، روی گرداندن، ندیده گرفتن طرف، اخم کردن و....

۴.۲ - انکار زبانی

گاه ممکن است از امر به معروف و نهی از منکر در سطح نخست، یعنی انکار قلبی نتیجه مطلوب گرفته نشود. در این جا لازم است به مرحله بعدی برویم؛ یعنی خیلی ساده. از تارک معروف و عامل به منکر بخواهیم دست از رفتارش بردارد. این مرتبه نیز خود دارای مراتبی است، مانند سربسته سخن گفتن، پند دادن، سخن ملایم گفتن و سرانجام، به صراحت سخن گفتن.

۴.۳ - اقدام عملی

گاهی نیز مشاهده می‌شود که منکر چنان در فردی ریشه دار شده که با زبان ریشه کن نمی‌شود و نیازمند عمل است. در چنین مرتبه‌ای است که باید به اقدام عملی دست زد. مقصود از اقدام عملی هر گونه فعالیت هدف دار و مشروعی است که زمینه را برای ریشه کنی فساد و رشد معروف فراهم می‌سازد، البته این مرحله از امر به معروف و نهی باید به اذن و اجازه ولی مسلمین و مسئولین ذی ربط باشد تا موجب هرج و مرج جامعه نگردد.
بنابراین با توجه به شرایط زمان و مکان و موقعیت و وضعیت افراد گاهی باید به صورت قلبی، زبانی یا عملی صورت گیرد و کسی که هیچ یک از این مراتب (امر به معروف و نهی از منکر ، قلبی، زبانی، عملی) را انجام ندهد، همانند مرده‌ای میان زندگان است.


هدف اساسی در امر به معروف و نهی از منکر تحقق معروف و زدودن منکر است. برای رسیدن به این هدف باید به دنبال مؤثرترین شیوه باشیم، لذا در این جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

۵.۱ - احترام به شخصیت افراد

مهم‌ترین اصلی که در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر شایان توجه است، احترام به شخصیت افراد می‌باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده‌اند و علنی دست به آن نیالوده‌اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنان پرداخت.

۵.۲ - ارشاد تدریجی

این توقع نابجایی است که بخواهیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده‌اند یک باره از گرداب درآوریم و از آن‌ها مسلمان زمان بسازیم. اصولاً تربیت امر تدریجی است و رذایل و فضایل اخلاقی هیچ کدام یک مرتبه در جان انسان‌ها به وجود نمی‌آیند. و از رموز مهم نزول تدریجی قرآن همین است، زیرا قرآن کتاب تربیت است.

۵.۳ - نرم‌خویی و محبت

از شیوه‌های بسیار مهم و مؤثر در امر به معروف و نهی از منکر، نرم خویی و محبت است؛ خصلتی که موفقیت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله بنا به تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است.


حاصل این که امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین می‌باشند و هم چنان که نماز واجب است امر به معروف و نهی از منکر هم واجب است و همه افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند. امّا محدوده امر به معروف و نهی از منکر، به شرایط زمان و مکان، و موقعیت‌های مختلف افراد بستگی دارد که اصول کلی آن در مراتب و شیوه‌های عملی امر به معروف و نهی از منکر گذشت.


• اسلامی، سید حسن، امر به معروف و نهی از منکر، چاپ دوم، قم، نشر خرم، ۱۳۷۶.
• دادسرای انقلاب اسلامی، شیوه‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، چاپ اول، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱.


۱. راغب اصفهانی، مفردات، ماده «عرف» و «نکر».    
۲. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۴.    
۳. آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج۴، ص۵۱۸، حدیث ۶۸۱۷.
۴. نهج البلاغه، حکمت۳۶۶.
۵. شیخ حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۶، ص۱۱۸.    
۶. شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۶، ص۱۳۲.    



سایت اندیشه قم.    


رده‌های این صفحه : امر به معروف و نهی از منکر | فقه




جعبه ابزار