محدود بودن علم ملائکه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علم خداوند، علم ملائکه، علم انسان.
پرسش: در
دعای کمیل آمده است: خدایا!
گناهان مرا که
کاتبین می‌نویسند ببخش و تو شاهد بر گناهانی هستی که از دید آن‌ها مخفی است. این سؤال پیش می‌آید که چه گناهانی است که مأمورین الهی نمی‌بینند و تنها خدا آن‌ها را می‌بیند؟
پاسخ: مسائل لطیفی است که ملائکه به آن‌ها آگاه نبوده و تنها خداوند به آن‌ها آگاه است؛ ولی این مسئله که چه گناهانی یا چه ثواب‌هایی و یا چه اعتقاداتی از ملائکه مخفی است، توفیقی است و به مقتضای علم محدودمان نمی‌توانیم به صورت مدون از آن سخن به میان آوریم.
ادعیه و مناجات مأثور علاوه بر این‌که سکوی پروازی برای ما
شیعیان هستند و نقش به‌سزایی در تعالی معنوی‌مان دارند، هم‌چنین چون نوری پرفروغ، روشنگر بسیاری از مباحث اعتقادی نیز می‌باشند و در واقع پاسخ‌گویی شبهات اعتقادی را نیز تا حدودی بهره دارند و گاهی اشاره‌هایی هر چند بسیار باریک و لطیف به مسائل کلان اعتقادی در ادعیه و مناجات یافت می‌شود که یکی از لطایف مذکور در عبارت «
الشَّاهِدَ لِمَا خَفِيَ عَنْهُمْ» بیان شده است.
خداوند علیم است و وسعت
علم ذاتی او قبل و بعد، کوچک و بزرگ، ظاهر و
باطن و ... همه اشیا را فرا می‌گیرد و او هر چیزی از گذشته یا حال و آینده را بدون تأمل و با تسلط می‌داند و بر آن‌ها احاطه دارد. تکرار این اسم شریف در
قرآن (۱۴۹ مرتبه) و تلفیق آن با سایر اسمای شریف الهی، دال بر همین مطلب است. ملائکه الهی با همه
مقام و عظمت، مخلوق می‌باشند و نقص آن‌ها نسبت به ذات حضرت حق جل جلاله موجب شده تا در بسیاری از مسائل آگاهی و علم نداشته باشند؛ از جمله طاعت و معاصی عباد، برخی
اسما و
صفات الهی، برخی
اسرار بین بندگان مخلص و خدا و ... حتی گاهی
علم بعضی از
انبیای الهی (نه همه
انبیا به مقتضای آیه شریفه «
تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ») از ملائکه الهی هم بالاتر است؛ چنان‌که دسته‌ای از
روایات به این امر تصریح کرده‌اند. («
انَّ المَلائِکةَ یَکْتُبُونَ اعْمَالِ الْعِباد»).
«خداوند نه‌تنها به ما نزدیک است («
فَإِنِّي قَرِيبٌ»،
) و از دیگران هم نزدیک‌تر به ماست («
وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلَكِنْ لَا تُبْصِرُونَ»،
) و از رگ گردن به ما نزدیک‌تر است («
نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»،
) بلکه او از خود ما نیز به خودمان نزدیک‌تر است («
يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ».
)»
به مقتضای این قرب و نزدیکی و حلول بین شخص و
قلب، خداوند
عالم به اسرار و درون انسان است («
يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى»
) و حتی چیزهایی که خود نمی‌دانیم، او آگاه است؛ در این صورت بدیهی است که او شاهد بر چیزهایی باشد که ملائکه نمی‌بینند؛ چراکه او از خود ما به ما نزدیک‌تر است، نه ملائکه.
آیة الله جوادی آملی در تعلیل این امر («
الشَّاهِدَ لِمَا خَفِيَ عَنْهُمْ») می‌فرمایند: «زیرا خداوند بر هر شاهدی شاهد است و شهادت‌های دیگران زیر
پوشش شهادت حق است».
هم‌چنین
تفکر در
علم خداوند و نامحدود بودن علم او و متقابلاً علم ماسوی الله و محدودیت علم آنان روشنگری کامل را به عهده دارد.
چراکه علم دارای سه مرتبه می‌باشد و
علما سه قسم‌اند:
۱. عالمی که
دانش او عین ذات اوست؛ ۲. دانشمندی که دارای دانش بخششی است؛ ۳. عالمی که
علم و دانش او کسبی است».
و (البته این تقسیم‌بندی از روایات ائمه
استنباط شده است).
تنها علم نامحدود حضرت حق از نوع اول است و اوست که با علم ذاتی‌اش احاطه به کل شیء دارد، حتی
ملائکه هم از این علم بی‌بهره‌اند و سیطره آگاهی آن‌ها تنها به همان اندازه‌ای است که خداوند به آن‌ها اعطا کرده است و به همان اندازه نیز آن‌ها را مأمور گردانیده است و بیش از آن از آنان مطالبه نمی‌کند که این امر، خود به دلیل برخی مصالح و حکمت‌های الهی می‌باشد. حال که ملائکه با
علم لدنی ـ هر چند محدود ـ نمی‌توانند به حقیقت برخی از اعمال انسانی پی برند و از ادراک حقیقی آن غافل‌اند و گاهی ـ چنان‌که در بعضی
روایات ذکر شده ـ از خداوند متعال درباره ماهیت فلان
عمل بنده پرسش می‌کنند و بیان می‌دارند: «
يَا رَبِّ مَا نَكْتُبُ؟»
«خدایا چه بنویسیم؟» طاعت؟ معصیت؟ عمل ریایی؟ یا چیز دیگر؟، بدیهی است که
انسان با
علم کسبی خویش هرگز نمی‌تواند پی ببرد که چه چیزی از دید ملائکه مخفی است.
هم‌چنین طبق تصریح قرآن نیز این مطلب بیان شده که ملائکه دارای مقامی معلوم، علمی معلوم و مأموریتی معلوم می‌باشند «
وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ»؛
و هیچ‌یک از ما
فرشتگان نیست، مگر این‌که برای او مقام و مرتبه‌ای معین است.
هم‌چنین درباره
علم خدا و علم ملائکه از
امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده است که حضرت فرموده‌اند:
«
إِنَّ لِلَّهِ عِلْماً لاَ يَعْلَمُهُ غَيْرُهُ وَ عِلْماً يَعْلَمُهُ اَلْمَلاَئِكَةُ اَلْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِيَاؤُهُ اَلْمُرْسَلُونَ وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ»؛
خداوند علم نامحدودی دارد که به هیچ‌کس نیاموخته (و هیچ‌کس از چندوچون آن خبر ندارد) و علمی که تنها به ملائکه مقرب و
پیامبران مرسل آموخته و ما
اهل بیت (علیهم‌السّلام) نیز به آن علم آگاهیم.
آیة الله جوادی آملی، به عنوان تعلیل برای نبود آگاهی ملائکه به برخی امور لطیف، می‌فرمایند: «این
سخن که اگر فرشته‌ها مأمور ثبت و ضبط عقاید، نیات، خاطرات،
اقوال و اعمال انسان هستند، پس باید از نشئه علمی وسیع و عمیقی برخوردار باشند، مطلبی صحیح است؛ اما در بحث‌های
جهان‌بینی نباید، افراد گروه خاص، معیار قرار گیرد. سخن در اشخاص نیست، سخن در مقام انسانیت است؛ وقتی امر دائر شود بین مقام انسان و مقام فرشته، آن‌جا معلوم می‌شود که مقام انسانیت می‌تواند آن‌چنان اوج بگیرد که فرشته‌ها از برخی زوایای کار او بی‌خبر باشند، لذا
ذات اقدس اله، فرشته‌ها را به بسیاری اوصاف می‌ستاید و می‌فرماید: این‌ها رقیب‌اند، عتیدند، قعیدند، کریم‌اند، حفیظ‌اند، چیزی از این‌ها فوت نمی‌شود، چیزی را اضافه نمی‌کنند، چیزی را کم نمی‌کنند، منزه از افراط و مبرای از تفریط‌اند؛ اما در عین حال بعضی از چیزها را هم اجازه نمی‌دهیم که فرشتگان بفهمند؛ زیرا: «
وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ»؛
و هیچ‌یک از ما فرشتگان نیست، مگر این‌که برای او مقام و مرتبه‌ای معین است».
طبق مبنای فوق، واضح گردید که به همین اندازه می‌توانیم آگاه باشیم که مسائل لطیفی است که ملائکه به آن‌ها آگاه نبوده و تنها خداوند به آن‌ها آگاه است؛ ولی این مسئله که چه گناهانی یا چه ثواب‌هایی و یا چه اعتقاداتی از ملائکه مخفی است، توفیقی است و به مقتضای علم محدودمان نمی‌توانیم به صورت مدون از آن سخن به میان آوریم. البته تا جایی که روایات پرده از این اسرار برداشته و ما را نسبت به آن‌ها آگاه کرده، می‌توان سخن به میان آورد که از باب نمونه روایتی را متذکر می‌شویم؛
به عنوان مثال در باب
معانقه و
مصافحه دو
مؤمن با یکدیگر در روایات آمده که به ملائکه ندای دور شوید می‌دهند و تنها خداوند اجر این عمل نیکو را می‌داند که به دلیل طولانی بودن
روایت به قسمتی از ترجمه آن اکتفا می‌کنیم.
پس از آن‌که حضرت عنوان می‌کنند، ملائکه از این امر (مصافحه) و ثواب آن آگاهی ندارند، شخصی می‌پرسد: یابن
رسول الله! مگر در قرآن نیامده که «
مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»
هیچ گفتاری از بندگان، از ملائکه نگاهبان مخفی نمی‌ماند. حضرت در پاسخ فرمودند: «خداوند تبارک و تعالی به خاطر تعظیم مؤمنانی که با یکدیگر مصافحه می‌کنند، به ملائکه امر کرده که از آن‌ها دوری نمایند و اگرچه
ملائکه الفاظی از آن‌ها نمی‌نگارند و کلامشان را نمی‌شنوند، ولی خدا می‌بیند و آن‌ها را حفظ می‌کند؛ چراکه عالم به تمام اسرار است».
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «محدود بودن علم ملائکه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۰۵.
