مبنای عمل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مبنای عمل،
شناخت،
اختیار، اراده، مبادی شوقی، مبادی عضلانی، تصور، تصدیق،
عمل مقبول،
تفکر،
تعقل، متخصص.
پرسش: از نگاه قرآن آیا تنها شناخت، مبنای عمل است یا چیزهای دیگری هم می‌تواند مبنای عمل باشد؟
پاسخ:
حکیمان بر این باورند هر فعلی که از
انسان، بلکه از هر موجود آگاه و با
اراده سر می‌زند، دارای مبادی و منشأهایی است؛ از نظر آنان این مبادی به دو شعبه منشعب می‌گردد: ۱. مبادی شوقی؛ ۲. مبادی عضلانی.
قسم اول که مبادی شوقی است، درحقیقت مجموعه‌ای از امور غیرفیزیکی است که به‌صورت زنجیره‌ای و حلقه‌های وابسته و با ترتیب و
نظم خاص عمل می‌کنند. این مبادی را که مبادی بعید حرکت ارادی نیز می‌نامند، به ترتیب از دورترین مبدأ بدین قرار است:
البته در انسان،
عقل عملی است که از
خیال و وهم مدد می‌گیرد. این مرتبه نیز دارای دو مرحله است؛ یکی
تصور عمل و دیگری
تصدیق به فایدۀ آن.
شوق که فرآیند قوای مدرکه (خیال یا وهم) است، به دو شاخۀ
شهوت و
غضب منقسم می‌شود؛ یعنی اگر فرآیند ادراک (خیال یا وهم)، لذت باشد، «شهوت»، ولی اگر
تنفر و ضدیت با
لذت باشد، «غضب» گفته می‌شود. این قوۀ شوقی، رئیس و منشأ قوای حرکتی است؛ همان‌گونه که وهم رئیس قوای ادراکی
حیوان است.
عزم یعنی قصد و تصمیم که به دنبال شوق و برای تحقق بخشیدن به آن است که به آن «اراده» و «
کراهت» نیز گویند.
قسم دیگر قوای حرکتی که فعالیت آنها پس از مبادی شوقی است، قوایی است که در عضلات پخش هستند، که از طریق رها و سست کردن و یا انقباض و پیوستن
اعصاب و عضلات، اعضا را به
حرکت درمی‌آورند. به این نیروها عامل مباشر و مستقیم حرکت ارادی می‌گویند.
بنابراین فعل اختیاری با گذراندن این مراحل تحقق می‌یابد.
خلاصه این‌که
انسان هر فعل اختیاری که انجام می‌دهد، ابتدا تصوری از آن فعل برای او حاصل می‌شود، سپس تصدیق به فایده‌ی آن می‌کند، آن‌گاه شوق نسبت به آن در او پیدا می‌شود، سپس
عزم و اراده به آن فعل تعلق می‌گیرد، آن‌گاه عضلات به حرکت در می‌آیند.
اما آنچه در خور تأمل است و محور پرسش نیز هست، این است که تصور و تصدیق که منشأ اصلی افعال اختیاری است، چگونه پدید می‌آیند؟ در این‌جا دانشمندان علم منطق مباحث گسترده و طولانی در تبیین آن دارند که توضیح تفصیلی آن در این‌جا امکان ندارد و باید به کتب منطقی رجوع شود.
اما اجمال آن مباحث این است که سر منشأ و مبادی علوم و تصدیق
انسان به هشت نوع تقسیم می‌شود: ۱. یقینیات. ۲. مظنونات؛ ۳. مشهورات؛ ۴. وهمیات؛ ۵. مسلمات. ۶.
مقبولات. ۷. مشبهات. ۸. مخیلات.
یقینیات نیز بر شش قسم است: ۱. اولیات. ۲. مشاهدات. ۳. تجربیات. ۴.
متواترات. ۵. حدسیات. ۶. فطریات.
مشهورات نیز دارای اقسامی است؛ مانند: ۱. واجبات القبول. ۲. تأدیبات صلاحیه. ۳. خلقیات. ۴. انفعالیات. ۵. عادیات. ۶. استقرائیات.
بنابراین
آگاهی و
شناخت، مبنای عمل است؛ اما انواع یا درجات شناخت متفاوت است.
قرآن کریم، کتاب
هدایت و تربیت انسان‌هاست؛ بنابراین آنچه که برای هدایت و تربیت انسان مفید و لازم است، در آن بیان شده است. قهراً نباید انتظار داشت که تمام مطالب جزئی مطرح در علوم ـ که چه‌بسا برخی از آنها کاربرد عملی ندارند و صرفاً جنبه علمی دارند یا در مسیر هدایت و
تکامل انسان نیستند ـ در قرآن مطرح شود.
در هر صورت از نظر
قرآن، عملی مقبول است که بر مبنای شناخت درست صورت گرفته باشد؛ قرآن با این‌که به شکل‌های مختلف مردم را دعوت به
تفکر و
تعقل می‌کند
و به
علم و عالمان ارج می‌نهد، «
یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ»
، ولی اکتفا به آن ننموده است.
از یک‌سو به‌طور صریح خطاب به رسول گرامی
اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ می‌فرماید: «
وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً»؛ «از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن؛ چراکه گوش و چشم و
دل، همه مسئولند».
از سوی دیگر در موارد متعدد، پیروی از حدس و گمان بی‌دلیل را مردود دانسته و می‌فرماید: «
وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ»؛ «و بیشتر آنها، جز از گمان (و پندارهای بی‌اساس)، پیروی نمی‌کنند (درحالی‌که) گمان، هرگز انسان را از
حق بی‌نیاز نمی‌سازد (و به حق نمی‌رساند)».
بنابراین باید گفت از نظر قرآن کریم عملی مقبول است که براساس آگاهی و شناخت صحیح صورت پذیرد؛ حال این شناخت درست، گاه براساس تفکر و تعقل
نظام‌مند و صحیح به‌دست می‌آید و گاه از راه مراجعه به متخصصان و آگاهان؛ به هر دو مورد در قرآن اشاره شده است.
اما در مورد مراجعه به متخصص می‌فرماید: «
فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون»؛ «اگر نمی‌دانید، از آگاهان بپرسید».
در یک
آیه نیز به هر دو راه اشاره فرموده و می‌گویند: «
وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فی أَصْحابِ السَّعیر»؛ «اگر ما گوش شنوا داشتیم یا
تعقل می‌کردیم، در میان
دوزخیان نبودیم!».
پایگاه اسلام کوئست.
