ماه‌های سال قمری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ماه‌های قمری،
ماه‌های حرام، احکام.
پرسش: در کدام
آیه، تعداد ماه‌های سال و ماه‌های حرام ذکر شده است و برای آن (ماه‌های حرام) چه احکامی عنوان شده است؟
پاسخ: منظور از ماه‌های دوازده‌گانه در آیه ۳۶
سوره توبه، ماه‌های قمری یعنی،
[محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانی،
رجب،
شعبان، رمضان، شوال، ذوالقعده و ذوالحجه می‌باشد؛ چراکه چهار ماه از آنها ماه‌های حرام دانسته شده و از ضروریات است که
اسلام چهار ماه از ماه‌های قمری (محرم، رجب، ذوالقعده و ذوالحجه
] را حرام دانسته است، نه از ماه‌های شمسی.
خداوند تبارک و تعالی در سوره توبه تعداد ماه‌های سال را دوازده ماه اعلام فرموده و چهار ماه از آنها را ماه‌های حرام خوانده است:
«
اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالارْضَ مِنْهَا اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ اَنْفُسَکُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَاعْلَمُوا اَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ؛
تعداد ماه‌ها نزد خداوند در کتاب الهی، از آن روز که آسمان‌ها و زمین را آفریده، دوازده ماه است که چهار ماه آن، ماه حرام است؛ (و
جنگ در آن ممنوع می‌باشد.) این، آیین ثابت و پابرجای
[الهی
] است. بنابراین در این ماه‌ها به خود ستم نکنید
[و از هرگونه خون‌ریزی بپرهیزید
] و
[به هنگام نبرد
] با
مشرکان، دسته‌جمعی پیکار کنید، همان‌گونه که آنها دسته‌جمعی با شما پیکار می‌کنند و بدانید خداوند با پرهیزکاران است».
مناسب است قبل از بیان احکام مربوط به ماه‌های حرام توضیحاتی پیرامون آیه فوق ذکر شود:
منظور از ماه‌های دوازده‌گانه در آیه مورد بحث، ماه‌های قمری یعنی،
[محرم،
صفر،
ربیع الاول،
ربیع الثانی،
جمادی الاول،
جمادی الثانی،
رجب، شعبان،
رمضان،
شوال، ذوالقعده و ذوالحجه می‌باشد؛ چراکه چهار ماه از آنها
ماه‌های حرام دانسته شده و از ضروریات است که اسلام چهار ماه از ماه‌های قمری (محرم، رجب، ذوالقعده و ذوالحجه
] را
حرام دانسته است نه از ماه‌های شمسی.
منظور از «کتاب الله» ممکن است اشاره به
قرآن کریم، یا سایر کتب آسمانی باشد؛ ولی با توجه به جمله «
یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالارْضَ» مناسب‌تر این است که به معنای کتاب
آفرینش و
جهان هستی باشد.
یعنی پیدایش ماه‌های دوازده‌گانه از مخترعات انسانی نیست؛ بلکه نحوه
خلقت آسمان و زمین و ماه و .. .طوری است که ماه‌ها را به وجود می‌آورد.
حرمت ماه‌های حرام قابل تغییر و تبدیل نیست (و جمله «
ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ» بر این مطلب دلالت دارد.) و این
حکم از زمان
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) وجود داشته و در عصر جاهلی، قبل از
اسلام هم به عنوان یک
سنت به قوت خود باقی بوده است؛ هر چند که آنها طبق آیه ۳۷ سوره توبه (آیه بعد از آیه مورد بحث) ماه‌های حرام را به دلخواه خودشان جابه‌جا می‌کردند.
خداوند تبارک و تعالی، برای ماه حرام احترامی ویژه قائل است و از
مؤمنان می‌خواهد تا حرمت آن را نگه دارند و نسبت به آن حرمت‌شکنی نکنند.
و در همین راستا، دو حکم مهم و ویژه برای ماه‌های حرام ذکر شده است که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.
قرآن کریم، در این خصوص در
سوره بقره می‌فرماید: «
یَسْاَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ ...؛
از تو درباره جنگ کردن در ماه حرام سؤال می‌کنند، بگو: «
جنگ در آن (گناهی) بزرگ است» و معلوم است که اگر جنگ در این ماه حرام نمی‌بود، از آن با عنوان
گناه بزرگ یاد نمی‌شد».
بعضی
مفسران، این جمله در سوره توبه «
فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ اَنْفُسَکُمْ»
را ناظر به حکم مذکور می‌دانند؛
چنان‌که مرحوم
علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) در تفسیر آن می‌فرمایند: جمله «
فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ اَنْفُسَکُمْ» هر چند برحسب اطلاق لفظش نهی از هرگونه ظلم و گناه است، ولی سیاق آیه دلالت دارد که مهم‌ترین مقصود این جمله نهی از جنگ کردن در ماه‌های حرام است.
البته این حکم تا وقتی است که دشمن به سرزمین اسلامی و
مسلمانان تعرضی نداشته باش؛ و گرنه طبق این آیه سوره بقره، مسلمانان برای
دفاع از خود و سرزمین خود باید
مقابله به مثل کنند: «
الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی ...؛
ماه حرام در برابر ماه حرام. (اگر
دشمنان، احترام آن را شکستند و با شما جنگیدند، شما نیز
حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرام‌ها (قابل)
قصاص است و (به طور کلی) هر کسی به شما
تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدی کنید».
آن‌چه در مورد حکم جنگ در ماه‌های حرام ذکر شد، در بعضی کتب فقهی نیز آمده است.
مرحوم صاحب جواهر اظهار کرده‌اند که به مخالفتی از
فقها در این حکم برخورد نکرده‌اند؛ عبارت ایشان چنین است: «
و یحرم الغزو فی اشهر الحرم و هی رجب و ذوالقعده و ذوالحجه و المحرم الا ان یبدا الخصم او یکون ممن لا یری للاشهر الحرم حرمة بلا خلاف اجده فی شیء من ذلک؛
جنگ در ماه‌های حرام ـ که عبارت‌اند از: رجب، ذوالقعده، ذوالحجه و
محرم ـ حرام است؛ مگر آن‌که دشمن شروع به جنگ کند، یا این‌که حرمتی برای ماه‌های حرام قائل نباشد؛ و مخالفتی (از فقها) در این باره نیافتم».
انسان آفریده، دارای
ارزش و
کرامت است: «
وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلا؛
و کسی
حق ندارد بدون وجه شرعی (به ناحق) به او تعرض کند؛ و خصوصاً کشتن او از منظر قرآن کریم به قدری زشت است که کشتن یک تن به منزله کشتن تمام انسان‌ها می‌باشد».
و اگر این
قتل در یکی از ماه‌های حرام انجام گیرد، گذشته از
کیفر اخروی آن در صورت عمدی بودن و عدم
توبه، مجازات دنیوی آن هم سنگین‌تر از قتل در ماه‌های غیر حرام می‌باشد و موجب افزایش
دیه و
کفاره می‌شود.
بنا به نظر فقهای بزرگ
شیعه، اگر کسی در یکی از ماه‌های حرام (رجب، ذوالقعده، ذوالحجه و محرم) مرتکب قتل شود، باید علاوه بر دیه کامل، یک‌سوم دیه کامل را به عنوان جریمه بپردازد.
و بعضی از
علما این مسئله را مورد اتفاق فقها می‌دانند
و بلکه مرحوم صاحب جواهر (رحمة‌الله‌علیه) آن را اجماعی می‌دانند.
و نیز بعضی از فقها معتقدند در خصوص این مسئله فرقی بین قتل عمدی و غیر عمدی وجود ندارد.
آیت الله خویی (رحمة‌الله‌علیه) درباره این مسئله سخن جامعی دارند، ایشان می‌فرمایند: «دیه قتل در ماه‌های حرام ـ عمدی و غیر عمدی آن ـ دیه کامل و یک‌سوم آن است؛ و اختلافی بین فقها در این مسئله نیست؛ بلکه در عبارات عده‌ای از فقها ادعای اجماع نیز شده است و تعدادی از
روایات بر آن دلالت می‌کند؛
یکی از آنها،
روایت صحیحه کلیب اسدی است که گوید از
امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم دیه مردی (شخصی) که در ماه حرام کشته شود چیست (و چه مقدار است)؟ حضرت فرمودند: «دیه و ثلث» یک دیه کامل به اضافه یک‌سوم آن، است و... .
مجازات و
تنبیه دیگر برای کسی که در ماه حرام کسی را بکشد، ذکر شده است، این است که او (قاتل) علاوه بر پرداخت دیه کامل و یک‌سوم آن، باید به عنوان کفاره دو ماه پی‌در‌پی
روزه بگیرد.
هر چند در مورد کیفیت آن
اختلاف است و سه نظر درباره آن ذکر شده است که جهت رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می‌شود.
هر مقلدی در صورت نیاز به این مسئله، باید مطابق فتوای
مرجع تقلید خودش
عمل نماید.
دو مسئله ذکرشده در مورد قتل در ماه حرام را فقها به پی‌روی از روایاتی که بر آنها دلالت می‌کنند،
ذکر کرده‌اند: که یک
روایت در مورد زیاد شدن دیه قتل در این ماه‌ها ذکر شد و برای تکمیل بحث، یک روایت هم در خصوص روزه کفاره قتل، در این ماه‌ها ذکر می‌شود:
زراره گوید: «شنیدم
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمود: «
اذا قتل الرجل فی شهر حرام صام شهرین متتابعین من اشهر الحرم؛
اگر کسی در ماه حرام کسی را بکشد، باید دو ماه پی‌در‌پی از ماه‌های حرام، روزه بگیرد».
مطالب و احکام ذکرشده، مربوط به احکام فقهی
ماه‌های حرام بود؛ اما توجه به یک نکته اخلاقی هم در ارتباط با ماه‌های حرام خالی از
لطف نیست:
در
تفسیر قمی آمده است که: «
و الاربعة الحرم رجب مفرد، و ذوالقعدة و ذوالحجة و المحرم متصلة، حرم الله فیها القتال و یضاعف فیها الذنوب و کذالک الحسنات؛ چهار ماه حرام عبارت‌اند از: رجب، که تنها است، ذوالقعده، ذوالحجه و محرم، که متصل به هم هستند،
خداوند تبارک و تعالی در آنها جنگ را حرام کرده و در آن ماه‌ها (کیفر)
گناهان و نیز (
پاداش) حسنات دو برابر می‌شود».
۱. مکارم شیرازی ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۷، ص۴۰۵ ـ ۴۰۹، تهران، دارالکتب الاسلامیه، نهم، ۱۳۶۶.
۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۲۶۶ ـ ۲۷۷، قم، اسماعیلیان، پنجم، ۱۳۷۱.
۳. انصاری، محمدعلی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۳، ص۳۷۴ ـ ۳۷۹، قم، مجمع الکفر الاسلامی، ۱۴۱۵ هـ ق.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ماه‌های سال قمری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۱۷.
