علم الهی به آسمان و زمین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: علم الهی، زمین، آسمان، غیب، ذات الصدور، تفسیر آیه ۳۸، سوره فاطر.
پرسش: تفسیر آیه ۳۸ سوره فاطر با توضیح بیشتر عبارت «علیم بذات الصدور» چیست؟
پاسخ:
علم پروردگار به
آسمان‌ها و زمین و آنچه در قلب‌ها می‌گذرد (ذات الصدور)، نکته‌ای است که در
قرآن کریم، بارها به آن اشاره شده است؛ به عنوان نمونه، آیه ۳۸ سوره فاطر در این زمینه می‌فرماید:
«إِنَّ اللهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور»؛ خداوند از
غیب آسمان‌ها و زمین آگاه است، و آنچه را در درون دل‌هاست، می‌داند.
این آیه خطاب به انسان‌ها می‌گوید که خدای متعال علاوه بر آنچه در نزد شما ظاهر و هویداست، از آنچه در آسمان‌ها و زمین از نظر شما غایب و پوشیده است، همچنین آنچه را که در دل خود پنهان دارید از
ایمان ، کفر، خاطرات شیطانی و... تماماً در احاطه علم ازلی خدای تعالی ظاهر و هویدا خواهد بود.
این آیه درصدد پاسخ‌گویی به تقاضایی از
کفار و مشرکان در
دوزخ است که خواستار بازگشت به
دنیا هستند. آن‌جا که
فریاد می‌زنند: «پروردگارا! ما را خارج کن تا عمل صالحی انجام دهیم، غیر از آنچه انجام می‌دادیم».
در حقیقت، مفهوم «إِنَّ اللهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، دلیلی است بر مفهوم «إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور»؛ یعنی چگونه ممکن است
خداوند از اسرار درون دل‌ها بی‌خبر باشد، در حالی‌که تمام
اسرار زمین و آسمان و غیب عالم هستی برای او آشکار است؟
او می‌داند اگر به درخواست دوزخیان پاسخ مثبت داده شود و آنان به
دنیا برگردند، باز همان اعمال گذشته را ادامه خواهند داد. همان‌گونه که در آیه دیگر صریحاً آمده است: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»؛
اگر باز گردند به سراغ همان کارهایی می‌روند که از آن نهی شده بودند، آنها دروغ می‌گویند.
این آیه در حقیقت هشداری است به همه
مؤمنان که در اخلاص نیات خویش به کوشند و جز [[|خدای متعال]] کسی را در نظر نداشته باشند، که اگر کمترین ناخالصی در نیت و انگیزه آنها باشد، او که از همه غیب‌ها آگاه است آن را می‌داند و بر طبق آن جزا می‌دهد؛ با
انسان بر اساس آنچه در باطن نهفته دارد، از عقاید و اعمال، معامله می‌کند، و بر طبق آن
محاسبه می‌نماید، چه این‌که ظاهر انسان با باطنش مطابق باشد، یا مخالف.
این آیه حاوی دو نکته اساسی است.
عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور: منظور از «ذات الصدور» چیست؟ در آیات بسیاری از قرآن کریم این جمله (عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) تکرار شده است.
واژه «ذات» که مذکر آن «ذو» بوده، در اصل به معنای «صاحب» آمده است؛ اما فلاسفه و اصحاب معانی آن را به معنای حقیقت و گوهر اشیاء - چه جوهر باشد یا عرض - به کار می‌برند. البته این اصطلاح در کلام عرب وجود ندارد.
مفهوم «ذات الصدور» این است که خداوند از صاحب و
مالک دل‌ها با خبر است، این جمله
کنایه از عقاید و نیات انسان‌ها است؛ چرا که اعتقادات و نیات هنگامی که در دل مستقر شوند، گویی مالک
قلب انسان می‌گردند و بر آن
حکومت می‌کنند، و به همین دلیل این عقاید و نیات صاحب و مالک دل انسان محسوب می‌شود.
هیچ راه بازگشتی وجود ندارد: به‌یقین
قیامت و زندگی بعد از
مرگ یک مرحله تکاملی نسبت به دنیاست، و بازگشت از آن به این
جهان معقول نیست. آیا انسان می‌تواند به دیروز باز گردد؟! آیا نوزاد می‌تواند به دوران جنینی باز گردد؟ و آیا میوه‌ای که از شاخه درخت جدا شده امکان دارد به شاخه برگردد؟ به همین دلیل بازگشت به
دنیا برای اهل آخرت ممکن نیست.
گذشته از این، بر فرض چنین بازگشتی امکان‌پذیر باشد، مسلماً
انسان فراموش‌کار به همان روش پیشین خود ادامه خواهد داد. چنان‌که در آیه ۲۸
سوره انعام اشاره شد که قرآن صریحاً چنین اشخاصی را تکذیب کرده، و می‌گوید اگر باز گردند، همان برنامه پیشین را ادامه خواهند داد.
پایگاه اسلام کوئست.
