عشق صحیح از منظر اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: معصومین،
محبت، دوستی،
عشق،
عرفان.
پرسش: از اقسام مختلف عشق کدام یک از نظر
اسلام صحیح است؟
پاسخ: فلاسفه و عارفان عشق را به اقسام گونا گون تقسیم کردهاند، اما در یک تقسیم بندی کلی گفتهاند: عشق بر دو قسم است.
عشق حقیقی، که همان عشق به خدا و صفات و افعال اوست
عشق مجازی، این عشق دامنه وسیعی دارد که میتوان گفت: عشق مجازی منحصرا عشق انسان به انسان نیست، بلکه عشق ورزیدن به هر گونه معشوقی غیر از ذات احدیت (خدای متعال)
مجاز نام دارد.
در این که عشق حکمش چیست؟ آن چه در این زمینه میتوان گفت: این است که عشق اگر از نوع حقیقی و برخی از انواع مجازی آن، مانند عشق عقلانی و عشق روحانی باشد، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه چه بسا از کمالات محسوب میشود. اما اگر از نوع حیوانی آن که پائینترین نوع عشق است باشد، این نوع عشق هم اگر با
عفاف و
تقوا همراه باشد و از حریم عفت خارج نشود، بدون اشکال است.
این گونه عشقها به سرعت میآید و به سرعت میرود، قابل اعتماد و توصیه نیست.
واژه «عشق» در واژه نامههای عرفانی و فلسفی چنین تعریف شده است:
عشق، شوق مفرط و میل شدید به چیزی، به معنای فرط حب و دوستی، مشتق از «عشقه» است و آن گیاهی است که بر تنه هر درختی که پیچد، آن را خشک سازد و خود به طراوت خویش باقی بماند. پس هر عشقی بر هر تنی که بر آید، جز محبوب را خشک کند و محو گرداند و آن تن را ضعیف سازد و روح و دل را منور گرداند.
عشق و محبت مهمترین و یکی از عالیترین حالات انسان عارف و از مبانی و اصول بسیار مهم عرفانی به شمار میرود. از دیدگاه
عرفان ، عشق از مواهب الاهی و از دادههای خداوندی است،
نه از دست آوردهای بشری، اگر چه مقدمات دست یابی به عشق میتواند تحصیلی باشد.
شیخ الرئیس عشق را علت وجود همه موجودات بر میشمرد و معتقد است، عشق موهبتی است که اختصاص به
انسان ندارد و همه موجودات به نحوی
از آن برخوردارند.
ملا صدرا، نیز عشق را حقیقتی ساری و جاری در کلیه موجودات میداند و معتقد است که هیچ موجودی نیست که از پرتو عشق بی بهره باشد.
عارفان و فیلسوفان عشق را به اقسام مختلفی تقسیم کردهاند. اما در مجموع و در یک تقسیم بندی کلی عشق را به دو قسم تقسیم کردهاند:
عشق حقیقی، که همان عشق به
خدا و صفات و افعال اوست. عشق ناب و حقیقی به خدا هنگامی عشق به آن اطلاق میشود که به
طمع بهشت و یا
ترس از
دوزخ نباشد، بلکه عشق به صرف تصور جمال و کمال در حضرت خداوندی باشد. کمال عشق به
خدا این است که تمام دل به او تعلق گیرد و جان از تمایل به تمام آنچه جز خداست پاک شود.
عشق مجازی دامنه وسیعی دارد که میتوان گفت: عشق مجازی منحصرا عشق انسان به انسان نیست، بلکه عشق ورزیدن به هر گونه معشوق غیر از ذات احدیت
مجاز نام دارد. بنابراین، عشق مجازی تنوعی به انواع معشوق دارد. نظیر عشق
انسان به مناظر طبیعی، عشق به زن و فرزند، به مال و سرمایه، زیبایی و جمال، شهرت و محبوبیت و.... پس عشق مجازی از انواع عشق انسانی است؛ یعنی عاشق همیشه انسان است، ولی معشوق در همه موارد لزوما انسان نیست.
در این جا به اختصار برخی از اقسام عشقهای مجازی را بیان میکنیم:
عشق عقلی (عقلانی) در اصطلاح
فلاسفه، عشقی است که مبدا آن توجه به ذات حق تعالی و مخصوص مقربان درگاه اوست. عشق عقلی از سیر عقل کل در جوار
نفس ناطقه در
عالم ملکوت پدید میآید، از لوایح مشاهده
جبروت .
عشق عقلی، به کمال و حسن معنوی تعلق میگیرد (به اولیای حق و فضایل ایشان که متصل به عالم جبروت و فوق آن هستند). منشا آن محبت به کمال مطلق و زیبایی صرف و تجلیات آن است که محل آن قلب و دل است، مربوط به اولیای حق و اهل معرفت است و بی زوال است.
عشق روحانی، به مطلق زیبایی (اعم از صوری و ظاهری مربوط به دیدنی یا شنیدنیها و... تعلق میگیرد و منشا آن محبت به کمال و زیبایی است که توام با لذت عقلانی است. در این جا عاشق معشوق را به جهت زیبایی و کمال او خواستار است، نه به جهت نفع خود. این نوع عشق نیز مربوط به خواص و افراد ویژه است.
این عشق به زیبایی صورت و ظاهری محبوب (با قطع نظر از جهت شهوانی) و به جهت اعتدال و حسن تالیف و ترکیب زیبای آن تعلق میگیرد.
شیخ الرئیس میگوید: این عشق منحصر به انسان است و در حیوان یافت نمیشود، وی میگوید: میل نفس به زیباییهای ظاهری از جمله صورت نیکو، از دو جهت متفاوت قابل حصول است. یک: به نحو حیوانی. دو: به نحو عقلانی.
نظر بوعلی: شیخ الرئیس در عشق طبیعی عقلانی (نفسانی) میگوید: عاشق معشوق را به خاطر صورت نیکو تنها به اعتبار عقلی به جهت موزون بودن و اعتدال نظام آن دوست میدارد و این نحو عشق که خالی از شائبه حیوانیت است، وسیلهای برای رفعت و ترقی و زیادی درجه شمرده میشود.
منشا این نوع عشق
فطرت زیبایی دوستی انسان است و مربوط به قوه درک زیبایی نفس انسان و عاطفه است. در این نوع عشق زیبایی ظاهری معشوق مطلوب عاشق است.
نظر مرحوم نراقی:
نراقی در
معراج السعادة میگوید: عشق و محبت حاصل نشود، مگر به سببی از اسباب و نظر به این که از برای آن (
عشق و
محبت) سببهای بسیار و مختلف است، پس عشق و محبت نیز به اقسام مختلف تقسم میشود: از نظر وی یکی از اقسام محبت، محبت به صورتهای جملیه است. وی میگوید: تصور نشود که دوستی صورتهای جمیله فقط برای لذات جنسی قابل تصور است، بلکه ادراک نفس جمال و زیبایی به جهت ذات آن و بدون در نظر گرفتن مسائلی دیگر لذتی است روحانی که به خودی خود محبوب است. و از این جهت است که انسان محبت به سبزه و آب روان دارد، نه به جهت این که سبزه را بخورد و آب را بیاشامد، یا به غیر از مجرد دیدن و تماشا حظ و بهرهای دیگر ببرد. وی میگوید:
پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) هنگام دیدن آب و سبزه شکفتگی و نشاط به آن حضرت دست میداد. و هر طبع مستقیم و قلب سلیم از تماشای گل و غنچه و لاله و شکوفه و... لذت میبرد و آنها را دوست دارد، بلکه بسا غمهای خود را به آن تسلی میدهد.
عشق حیوانی (وضیع) در مقابل عشق عفیف است که غرض عمده آن اطفای شهوت حیوانی است.
شیخ الرئیس درباره این نوع
عشق میگوید: در این عشق که صورت نیکو را به جهت لذت حیوانی (جنسی) دوست داشته باشند، این عشق مضر به نفس ناطقه است؛ چرا که اقتضای نفس ناطقه پرداختن به کلیات است و شان کلیات نیز ابدیت و فراگیری است. لذا چنین عشقی مستحق لوم و ملامت است.
استاد مطهری نیز در مورد چنین عشقی میگوید: این گونه عشقها به سرعت میآید و به سرعت میرود قابل اعتماد و توصیه نیست. فضیلت کش است. تنها با کمک
عفاف،
تقوا و تسلیم نشدن در برابر آن است که آدمی سود میبرد
؛ یعنی در زمینه فراق و دست نارسی از یک طرف و پاکی و عفاف از طرف دیگر، سوز و گدازها، فشارها و سختیهایی که بر روح عاشق وارد میشود. آثار نیک و سودمندی به بار میآورد.
عرفا در همین زمینه است که میگویند: عشق مجازی تبدیل به عشق حقیقی؛ یعنی عشق به ذات احدیت میگردد.
عشق حیوانی، به انواع متلذات و اسباب لذت نظیر ماکولات و منکوحات تعلق میگیرد. منشا آن غرایز و میلهای حیوانی است و مربوط به
نفس اماره انسان است. در این عشق، عاشق معشوق را به جهت لذت و نفع خود میخواهد. در این که آیا این نوع از عشق حکمش چیست؟ فلاسفه در این مسئله اختلاف دارند که آیا این نوع عشق خوب و ممدوح است، یا زشت و ناپسند چنان که بعضی آن را مذمت کرده و بعضی خوب دانستهاند.
ملا صدرا میگوید: این نوع عشق که نتیجه آن لذت بردن از زیبا رویان است و محبت مفرط نسبت به آنان است، در اکثر امم موجود است و از اوضاع الاهی است که تابع مصالح و حکم خاصی است و از این جهت نیکو و ممدوح است. این عشقها اکثر منشا صنایع ظریفه است. وی میگوید: عشق به زیبا رویان منشا
نکاح و زواج و بالاخره بقای نوع است.
بنابراین، عشق طبیعی حیوانی که پایینترین درجه عشق است و غرض عمده آن اطفای شهوت حیوانی است، اگر چه از سوی برخی از عارفان و فیلسوفان ملامت شده است، اما اگر همراه با عفاف و تقوا باشد، انسان میتواند از آن سود ببرد و اگر از حد شرعی تجاوز نکند میتواند سودمند باشد؛ چرا که به گفته ملا صدرا، منشا نکاح و بقای نوع بشر و تولید نسل میشود.
ملاصدرا، از جمله فیلسوفان و عارفانی است که عشق را به سه قسم تقسیم کرده و میگوید: عشق یا حقیقی است و یا مجازی، عشق حقیقی محبت الله و صفات و افعال اوست و عشق مجازی هم یا نفسانی است و یا حیوانی.
وی معتقد است: تمام موجودات عالم به عشق حقیقی عاشق حقاند و مشتاق لقای اویند و خداوند متعال در جبلت تمام موجودات عالم عشق خاصی را مرکوز کرده است.
البته عشق حقیقی آثار برکات بسیار عالی و شکوفی دارد که با آثار و فواید عشقهای مجازی بسیار متفاوت است، اما برخی از آثار و ویژگیها میان انواع عشق مشترک است؛ یعنی عشق، صرف نظر از این که از چه نوع باشد، حقیقی یا مجازی و مجازی هم چه مجازی نفسانی و چه مجازی حیوانی، و قطع نظر از این که که معشوق چه و که باشد، یک دسته آثار و نتایجی دارد که میان همه انواع مذکور مشترک است. نظیر:
۱. ستاندن خودبینی و خود خواهی و
غرور از انسان عاشق.
۲. تولید نیرو، قدرت و چالاکی.
۳. غفلت از عیوب معشوق و زیبا جلوه دادن آنها.
۴. ستاندن
ترس از وجود عاشق و شجاعت و جسارت بخشیدن به او.
۵. ایجاد نیروی سخاوت و بخشندگی در انسان
بخیل.
۶. تکمیل نفس و بروز استعدادهای حیرت انگیز باطنی و درونی به وسیله عشق.
آنچه را که از مجموع سخنان عارفان و فیلسوفان در مسئله عشق به دست میآید، این است که عشق اگر از نوع حقیقی و برخی از انواع مجازی آن، مانند عشق عقلانی و عشق روحانی باشد، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه چه بسا از کمالات محسوب میشود. اما اگر از نوع حیوانی آن که پائینترین نوع عشق است، باشد، این نوع عشق هم اگر با عفاف و تقوا باشد و از حریم عفت خارج نشود بدون اشکال است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «عشق صحیح از منظر اسلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۲۸.