• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عدم تحریف قرآن کریم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: عدم تحریف قرآن.

پرسش: اهل سنت بر صحت و سلامت قرآن کریم از زیاده و نقصان اتفاق دارند، ولی شیعیان در صحت قرآن شک دارند؟

پاسخ:

فهرست مندرجات

۱ - ادعاها درباره تحریف قرآن
۲ - شواهد بطلان ادعای اول
       ۲.۱ - تحریف لفظی
       ۲.۲ - تحریف لفظی در روایات
              ۲.۲.۱ - سخنی از سیوطی
       ۲.۳ - تحریف معنوی
۳ - شواهد بطلان ادعای دوم
       ۳.۱ - عظمت قرآن در روایات
              ۳.۱.۱ - حدیثی از پیامبر
              ۳.۱.۲ - حدیثی از امام صادق
              ۳.۱.۳ - حدیثی از امام علی
       ۳.۲ - محترم بودن قرآن نزد شیعه
       ۳.۳ - پیوند ناگسستنی شیعه با قرآن
۴ - شواهد بطلان ادعای سوم
       ۴.۱ - اهمیت دادن به قرآن
       ۴.۲ - تصریحات علمای شیعه
       ۴.۳ - اقامه برهان و رد شبهات
۵ - نکته پایانی
۶ - پانویس
۷ - منبع

در سؤال سه ادعا مطرح است:

۱. اتفاق اهل سنت بر عدم تحریف قرآن؛
۲. طعن شیعه به قرآن؛
۳. قول شیعه به تحریف قرآن.

درباره بطلان ادعای اول، شواهد زیر را بیان می‌کنیم:

۲.۱ - تحریف لفظی

اکثر سنیان
[۱] معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۲، ص۲۹۰، قم، مدرسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱.
[۲] خویی، سید ابوالقاسم، البیان، ص۲۰۶، انوار الهدی، چاپ هشتم، ۱۴۰۱ه‌ ق.    
و دست‌کم حشویه،
[۳] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱-۲، ص۸۳، بیروت، دار المعرفه.
مانند سرخسی
[۴] سرخسی، محمد بن احمد، اصول السرخسی، ج۲، ص۸۱، بیروت، دارالمعرفه.
ابن‌حزم‌اندلسی،
[۵] ‌اندلسی، علی بن احمد بن سعید بن حزم، المحلی، ج۱۱، ص۲۳۴-۲۳۷، بیروت، دارالافاق الجدیده تابی.    
و [[سیوطی].]
[۶] سیوطی، جلال الدین، الاتقان، ج۳، ص۸۱-۸۷، تحقیق محمد ابوالفضل، ابراهیم، منشورات الرضی، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۳.    
قائل به نسخ تلاوت به معنی: حذف آیه و بقا حکم آن هستند و این همان تحریف لفظی است.

۲.۲ - تحریف لفظی در روایات

روایات زیادی در کتب معتبر آنها مثل: صحیح بخاری،
[۷] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲۳، ص۱۳۱۷-۱۳۲۶، با شرح کرمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰ه‌ ق.
[۸] محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۸، ص۱۶۸، با شرح کرمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰ه‌ ق.    
صحیح مسلم،
[۹] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۳۱۷-۱۳۲۶، بیروت، احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۳۷۵ه‌ ق.
الدر المنثور،
[۱۰] سیوطی، جلال‌الدین، الدار المنثور، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۶، قم، کتاب‌خانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ه‌ ق.
[[البرهان].]
[۱۱] زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۳۵-۳۷، تحقیق محمد، ابوالفضل، ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، بی‌تا.    
و الاتقان
[۱۲] سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان، ج۳، ص۸۱-۸۷، تحقیق محمد ابوالفضل، ابراهیم، منشورات الرضی، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۳.    
وجود دارد؛‌ که دلالت بر وقوع ۲۵ مورد تحریف لفظی دارد،
[۱۳] معرفت، محمدهادی، صیانه القرآن من التحریف، ص۱۲۵-۱۵۶، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۰.
که به ذکر یک روایت بسنده می‌شود:

۲.۲.۱ - سخنی از سیوطی

جلال‌الدین سیوطی با اسناد خود از پسر عمر نقل می‌کند که گفت: کسی از شما نگوید کل قرآن را گرفتم؛ بلکه بگوید مقداری را که ظاهر است گرفتم، چه می‌دانید کل قرآن چه‌قدر است؟ قطعاً بسیاری از آن نابود شده است.
[۱۴] سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۱۰۶، قم، کتاب‌خانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ه‌ ق.


۲.۳ - تحریف معنوی

آن‌ها آیات زیادی مخصوصاً در ارتباط با عقاید را با تفسیر به رأی تحریف معنوی کرده‌اند که یک نوع تحریف است.
چنان‌که ابوالحسن اشعری ـ رئیس اشاعره ـ طبق نقل استاد معرفت از کتاب دو کتاب «الابانه» و «مقالات الاسلامیین»، خدا را جسم و دارای مکان و اعضا می‌داند،
[۱۵] معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۳، ص۶۳-۶۴، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲.
و طبق همین عقیده فخر رازی، ذیل آیه ۱۴۳ اعراف («وَلَمَّا جَاء مُوسَی لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ اَرِنِی اَنظُرْ اِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی وَلَکِنِ انظُرْ اِلَی الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَخَرَّ موسَی صَعِقًا فَلَمَّا اَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَکَ تُبْتُ اِلَیْکَ وَاَنَاْ اَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ» )
[۱۶] اعراف (۷)، آیه ۱۴۳.    
می‌گوید:

اصحاب ما گفته‌اند: این آیه بر امکان رؤیت (دیده شدن) خدا دلالت دارد؛
[۱۷] رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۳۵۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.    


و پیامبران را غیر معصوم دانسته و می‌گوید: (ارتکاب) صغایر بر انبیا از روی سهو و عمد جایز است.
[۱۸] رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۲۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.


و هر آیه‌ای را که دلالت بر امامت علی علیه‌السلام و اولاد او دارد، ناصحیح تفسیر کرده است؛ مثلاً با این‌که سه روایت در مورد ارتباط آیه ۵۵ از سوره مائده
[۱۹] مائده (۵)، ‌آیه ۱۱۷.    
با امامت امام علی علیه‌السلام آورده شده، باز به میل خود تفسیر کرده است.
[۲۰] رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۲۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.
[۲۱] رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۳۵۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.    


درباره بطلان ادعای دوم، شواهد زیر را بیان می‌کنیم:

۳.۱ - عظمت قرآن در روایات

روایات زیادی در کتب شیعه وجود دارد
[۲۲] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۳۹۴-۴۴۶، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیة اسلامیه، بی‌تا.
[۲۳] شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمة علی‌اکبر غفاری، بی‌جا، کتاب‌فروشی صدوق، چاپ هفتم، ۱۳۶۳، ص۲۲۴-۲۹۰.    
[۲۴] نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۵۰، تحقیق مؤسسه اهل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۷ه‌ ق.    
[۲۵] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۴، ص۸۲۳-۸۹۵، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، احیاء التراث الغربی، چاپ چهارم، ۱۳۹۱ه‌ ق.
[۲۶] تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، ص۱۱۰-۱۱۲، تحقیق مصطفی درایتی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، بی‌تا.
[۲۷] محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۸، ص۶۴-۹۶، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۷.
که حاکی از عظمت قرآن است.

۳.۱.۱ - حدیثی از پیامبر

مثلاً پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: «انی مخلف فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی لن تضلوا ما تمسکتم بهما و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض»؛ «من دو چیز گران‌بها در بین شما می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم (اهل بیتم) را، تا وقتی به آنها چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد».
[۲۸] قمی، عباس، سفینه البحار، ج۱، ص۵۰۰، بی‌جا، دارالاسرة للطباعة والنشر، چاپ اول، ۱۴۱۴.    


۳.۱.۲ - حدیثی از امام صادق

امام صادق علیه‌السلام قرآن را محور سنجش حق از باطل دانسته و می‌فرماید: هر موضوعی باید به قرآن و سنت برگردانده شود و هر حدیثی که موافق قرآن نباشد، دروغی خوش‌نماست.
[۲۹] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۸۹، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیة اسلامیه، بی‌تا.


۳.۱.۳ - حدیثی از امام علی

و امام علی علیه‌السلام هم با تاکید سفارش می‌کند: «و الله الله فی القرآن لا یسبقکم بالعمل به غیرکم»؛ «خدا را خدا را در توجه به قرآن، نکند دیگران در عمل به آن از شما پیشی گیرند».
[۳۰] امام علی (علیه‌السلام)، شریف رضی، نهج البلاغه، ص۶۶۸، نامه ۴۷.    


۳.۲ - محترم بودن قرآن نزد شیعه

مرحوم مظفر از ـ علمای بنام شیعه ـ می‌نویسد: ما شیعیان به وجوب احترام قولی و عملی قرآن معتقدیم و بعد هرگونه بی‌احترامی به قرآن مثل نجس کردن، سوزاندن و... را حرام دانسته و مرتکب آنها را از جرگه مسلمانان خارج شمرده ‌است.
[۳۱] خرازی، سیدمحسن، بدایه المعارف الالهیه فی شرح عقائد الامامیه، ج۱، ص۳۰۵، قم، مرکز مدیریت حوزة علمیة، چاپ پنجم، ۱۳۷۱.
حتی فقهای شیعه فتوا به حرمت مس بی‌طهارت آن داده‌اند.
[۳۲] بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۱۷۹، مسئله ۳۱۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶.
[۳۳] طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۱، ص۱۳۸، مسئله ۳، با تعلیمات چهار تن از فقها، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۷۰.


۳.۳ - پیوند ناگسستنی شیعه با قرآن

شیعه هرگز از قرآن جدا نشده است، و به شهادت تاریخ قرآن قرآن با وضع کنونی محصول تلاش شیعه است؛ چراکه:

اول بار علی علیه‌السلام اقدام به جمع‌آوری قرآن نمود، ‌ صاحبان مصاحف مهم قبل از توحید مصاحف از شیعیان بودند، شکل‌گذاری، نقطه‌گذاری و ضبط حرکات قرآن توسط شیعیان انجام شد، دست‌کم چهار تن از قراء سبعه شیعه بودند و قرائت کنونی حفص از عاصم) یک قرائت شیعی است.
[۳۴] علوم قرآنی، ص۷۰-۷۲، بی‌جا، تهران، التمهید و سمت، چاپ اول، ۱۳۷۹.
[۳۵] معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۲، ص۲۳۸-۲۴۰، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲.


و هم‌چنین با وجودی که شیعه همیشه در اقلیت بوده و هست، غیر از تفاسیر موضوعی و جزیی بیش از ۶۰ دوره تفسیر مانند تبیان شیخ طوسی، مجمع البیان طبرسی، صافی فیض کاشانی، المیزان علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) و... بر قرآن کریم، نوشته شده است که نسبت به جمعیت، تفاسیر اهل سنت قابل مقایسه نیست و در اکثر خانه‌های شیعه قرآن وجود دارد و تلاوت می‌شود و...
هم‌چنین احترام شیعه به ائمه اطهار علیهم السلام، احترام به قرآن و در راستای عمل به «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی»
[۳۶] شوری (۴۲)، آیه ۲۳.    
و حدیث ثقلین است.

درباره بطلان ادعای سوم، شواهد زیر را بیان می‌کنیم:

۴.۱ - اهمیت دادن به قرآن

اهمیت دادن به قرآن نشانه‌ای به صحت و عدم تحریف آن است.

۴.۲ - تصریحات علمای شیعه

تصریحات علمای شیعه بر عدم تحریف قرآن دلالت می‌کنند.
آیت الله معرفت در کتاب صیانه القرآن عن التحریف عبارات صریح سی تن از علما مانند شیخ صدوق، مفید، طوسی، طبرسی، مقدس اردبیلی، شیخ حر عاملی، آیت الله گلپایگانی، خویی و امام خمینی رضوان‌الله‌علیهم را نقل کرده است، و بعد اعتراف بعضی از بزرگان اهل سنت مبنی بر عدم تحریف قرآن نزد شیعه آورده است.
[۳۷] معرفت، محمدهادی، صیانه القرآن من التحریف، ص۴۳-۷۴، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۰.


۴.۳ - اقامه برهان و رد شبهات

علمای شیعه علاوه بر اقامه برهان بر عدم تحریف قرآن، شبهات قائلان به تحریف را مستدل رد کرده‌اند و در روایاتی که موجب پندار تحریف شده‌اند، از جهت سند و دلالت خدشه وارد ساخته‌اند.
[۳۸] طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۷۱، ج۱۲، ص۱۰۴-۱۳۳.    
[۳۹] خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص۱۹۷، بی‌جا، انوار الهدی، چاپ هشتم، بی‌تا.    
[۴۰] خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، انوار الهدی، چاپ هشتم، بی‌تا، ص۲۳۵.    
[۴۱] مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۲۱-۳۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۶۴.    
[۴۲] معرفت، محمدهادی، صیانه القرآن من التحریف، ص۴۳-۷۴، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۰.
[۴۳] جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، ص۳۱۵-۳۴۹، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
[۴۴] خرازی، سیدمحسن، بدایه المعارف الالهیه فی شرح عقائد الامامیه، ج۱، ص۲۷۹-۳۱۰، قم، مرکز مدیریت حوزة علمیة، چاپ پنجم، ۱۳۷۱.
[۴۵] مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۱۵-۵۸، قم، انتشارات مدرسة علمیه معصومیه، بی‌تا.

پس با این وجود خارج از انصاف است که به صرف طرح مسئله تحریف توسط معدودی از اخباریان شیعه مانند نعمت‌الله جزایری و میرزای نوری (رحمة‌الله‌علیه) آن را به مکتب، و کل علمای شیعه نسبت بدهیم به‌ویژه آنکه طبق نقل آقا بزرگ تهرانی (رحمة‌الله‌علیه) از مرحوم میرزای نوری، قصد ایشان از تالیف فصل الخطاب جمع همه روایات مربوط به این موضوع به منظور نتیجه‌گیری عدم تحریف از آنها بوده است.
[۴۶] نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۵۰، تحقیق مؤسسه اهل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۷ه‌ ق.    
گرچه ناکام مانده است.

طبق آیه ۷ سوره آل‌عمران
[۴۷] آل‌عمران (۳)، آیه ۷.    
تحریف معنوی (تفسیر به رای)، در قرآن راه دارد و علی علیه‌السلام از وقوع آن در زمان خود و آینده به ترتیب در خطبه‌های ۱۷ و ۱۴۷ نهج‌البلاغه خبر داده‌اند، و همین مسئله هم عامل پیدایش مکاتب مختلف انحرافی شده است.

۱. ↑ معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۲، ص۲۹۰، قم، مدرسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱.
۲. ↑ خویی، سید ابوالقاسم، البیان، ص۲۰۶، انوار الهدی، چاپ هشتم، ۱۴۰۱ه‌ ق.    
۳. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱-۲، ص۸۳، بیروت، دار المعرفه.
۴. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، اصول السرخسی، ج۲، ص۸۱، بیروت، دارالمعرفه.
۵. ↑ ‌اندلسی، علی بن احمد بن سعید بن حزم، المحلی، ج۱۱، ص۲۳۴-۲۳۷، بیروت، دارالافاق الجدیده تابی.    
۶. ↑ سیوطی، جلال الدین، الاتقان، ج۳، ص۸۱-۸۷، تحقیق محمد ابوالفضل، ابراهیم، منشورات الرضی، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۳.    
۷. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲۳، ص۱۳۱۷-۱۳۲۶، با شرح کرمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰ه‌ ق.
۸. ↑ محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۸، ص۱۶۸، با شرح کرمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰ه‌ ق.    
۹. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۳۱۷-۱۳۲۶، بیروت، احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۳۷۵ه‌ ق.
۱۰. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدار المنثور، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۶، قم، کتاب‌خانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ه‌ ق.
۱۱. ↑ زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۳۵-۳۷، تحقیق محمد، ابوالفضل، ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، بی‌تا.    
۱۲. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان، ج۳، ص۸۱-۸۷، تحقیق محمد ابوالفضل، ابراهیم، منشورات الرضی، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۳.    
۱۳. ↑ معرفت، محمدهادی، صیانه القرآن من التحریف، ص۱۲۵-۱۵۶، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۰.
۱۴. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۱۰۶، قم، کتاب‌خانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ه‌ ق.
۱۵. ↑ معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۳، ص۶۳-۶۴، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲.
۱۶. ↑ اعراف (۷)، آیه ۱۴۳.    
۱۷. ↑ رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۳۵۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.    
۱۸. ↑ رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۲۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.
۱۹. ↑ مائده (۵)، ‌آیه ۱۱۷.    
۲۰. ↑ رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۲۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.
۲۱. ↑ رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۳۵۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.    
۲۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۳۹۴-۴۴۶، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیة اسلامیه، بی‌تا.
۲۳. ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمة علی‌اکبر غفاری، بی‌جا، کتاب‌فروشی صدوق، چاپ هفتم، ۱۳۶۳، ص۲۲۴-۲۹۰.    
۲۴. ↑ نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۵۰، تحقیق مؤسسه اهل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۷ه‌ ق.    
۲۵. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۴، ص۸۲۳-۸۹۵، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، احیاء التراث الغربی، چاپ چهارم، ۱۳۹۱ه‌ ق.
۲۶. ↑ تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، ص۱۱۰-۱۱۲، تحقیق مصطفی درایتی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، بی‌تا.
۲۷. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۸، ص۶۴-۹۶، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۷.
۲۸. ↑ قمی، عباس، سفینه البحار، ج۱، ص۵۰۰، بی‌جا، دارالاسرة للطباعة والنشر، چاپ اول، ۱۴۱۴.    
۲۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۸۹، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیة اسلامیه، بی‌تا.
۳۰. ↑ امام علی (علیه‌السلام)، شریف رضی، نهج البلاغه، ص۶۶۸، نامه ۴۷.    
۳۱. ↑ خرازی، سیدمحسن، بدایه المعارف الالهیه فی شرح عقائد الامامیه، ج۱، ص۳۰۵، قم، مرکز مدیریت حوزة علمیة، چاپ پنجم، ۱۳۷۱.
۳۲. ↑ بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۱۷۹، مسئله ۳۱۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶.
۳۳. ↑ طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۱، ص۱۳۸، مسئله ۳، با تعلیمات چهار تن از فقها، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۷۰.
۳۴. ↑ علوم قرآنی، ص۷۰-۷۲، بی‌جا، تهران، التمهید و سمت، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۳۵. ↑ معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۲، ص۲۳۸-۲۴۰، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲.
۳۶. ↑ شوری (۴۲)، آیه ۲۳.    
۳۷. ↑ معرفت، محمدهادی، صیانه القرآن من التحریف، ص۴۳-۷۴، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۰.
۳۸. ↑ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۷۱، ج۱۲، ص۱۰۴-۱۳۳.    
۳۹. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص۱۹۷، بی‌جا، انوار الهدی، چاپ هشتم، بی‌تا.    
۴۰. ↑ خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، انوار الهدی، چاپ هشتم، بی‌تا، ص۲۳۵.    
۴۱. ↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۲۱-۳۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۶۴.    
۴۲. ↑ معرفت، محمدهادی، صیانه القرآن من التحریف، ص۴۳-۷۴، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۰.
۴۳. ↑ جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، ص۳۱۵-۳۴۹، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
۴۴. ↑ خرازی، سیدمحسن، بدایه المعارف الالهیه فی شرح عقائد الامامیه، ج۱، ص۲۷۹-۳۱۰، قم، مرکز مدیریت حوزة علمیة، چاپ پنجم، ۱۳۷۱.
۴۵. ↑ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۱۵-۵۸، قم، انتشارات مدرسة علمیه معصومیه، بی‌تا.
۴۶. ↑ نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۵۰، تحقیق مؤسسه اهل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۷ه‌ ق.    
۴۷. ↑ آل‌عمران (۳)، آیه ۷.    


سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عدم تحریف قرآن کریم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۰۹.    



رده‌های این صفحه : تحریف | قرآن شناسی
جعبه ابزار