• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عدالت اجتماعی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: عدالت، عدالت اجتماعی، حکومت علوی
پرسش: عدالت اجتماعی در حکومت علوی به چه معناست؟
پاسخ: تبیین عدالت اجتماعی در حکومت علوی نیاز به فرصت بیشتری دارد، امّا در این جا در حد پاسخ به یک سؤال ابتدا عدل را تعریف و سپس عدالت اجتماعی در حکومت علوی را به تصویر خواهیم کشید!



از دیدگاه امام علی ـ علیه السّلام ـ عدل پایه و زیربنائی است که پایداری جهان به آن بستگی دارد «العدل اساس به قوام العالم» این عدل و عدالت به معنای قانونمندی و نظم و برقراری تعادل و توازن و قرار گرفتن هر پدیده در جای مناسب کیان و هستی خویش است: «العدل یضع الأمور مواضعها».
[۲] نهج البلاغه، حکمت۴۳۷.
این اندیشه والا برگرفته از وحی است که فرمود: «و السماء رفعها و وضع المیزان» (آسمان را افراشته داشت و در آن میزان نهاد).
براساس رابطه تکوین با تشریع، آن حضرت عدل در نظام تشریع را چنین تعریف می‌کند: «أَن العدل میزان الله الذی وضعه للخلق و نصبه لأقامه الحق فلا تخالفه فی میزانه: «عدالت میزان خدایی است و در کار مردمان نهاد، برای اقامه حق، با میزان الهی مخالفت نکنید.» از قانونمندی‌های نظام آفرینش اطاعت کنید، چون عدل عامل برپائی و استواری انسان‌ها است «جعل الله سبحانه، العدل قواما للأنام»،
[۵] حکیمی‌ها، الحیاه، ج۶، ص۴۰۳.
در یک جمله عدل مایه زندگی است: «العدل حیاه».
[۶] حکیمی‌ها، الحیاه، ج۶، ص۳۲۷.
[۷] عبدالواحد، غررالحکم، ج۱، ص۳۶۵، حدیث۳۳.

در پرتو یک چنین معنایی از عدالت علوی است که عدالت فراگیر و جهانی تجلی می‌یابد که فرمود: «درباره مردمان و شهرها از خدا بپرهیزید که شما مسئول هستید حتی درباره آبادی‌ها و حیوانات».
[۸] نهج البلاغه، حکمت۵۴۴.
بنابراین عدالت از دیدگاه امام علی ـ علیه السّلام ـ یا عدالت در حکومت علوی معنای عام و گسترده دارد، که نابسامانی زیستی همه انسان‌ها را برطرف می‌سازد و زندگی مناسب رشد و شکوفایی همه افراد را فراهم می‌آورد. به تعبیر استاد شهید مطهری (ره): «عدالت اجتماعی عبارتست از ایجاد شرایط برای همه به طور یکسان و رفع موانع برای همه به طور یکسان».
[۹] دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، ص۱۳۴ و۱۳۷.
و برپایی دولت عدل از واجبات است «دوله العادل من الواجیات».
[۱۱] عبدالواحد غررالحکم، ج۱، ص۲۰، حدیث۳۰۷.

آنچه را علی درباره عدالت گفت، با تمام وجود به آن عمل کرد. رفتار عادلانه او ناشی از بینش وسیعی بود که آن حضرت از ضرورت اجرای عدالت (فردی و اجتماعی) داشت.


پس از تعریف عدل و عدالت از دیدگاه امام علی، اینک به نمونه‌های از عدالت اجتماعی در حکومت علوی اشاره می‌کنیم:

۲.۱ - اجرای قانون در حکومت علوی

اولین چیزی که در حکومت علوی الگوی عدالت اجتماعی است، اجرای قانون به طور مساوی است از دیدگاه امام علی همه در برابر قانون مساوی هستند، و هدف او از اجرای قانون جز عدالت و رضای الهی چیز دیگر نیست.
حلبی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل می‌کنند که امیرالمؤمنین به عمر خطاب فرمود: «اگر سه چیز را حفظ و به آن عمل کنی تو را بی نیاز می‌سازد، عمر گفت آن‌ها چیست؟ آن حضرت فرمود: «اقامه حدود الهی بر دور و نزدیک (خویشاوندان و غیر آن‌ها)، قضاوت و حکومت مطابق کتاب خدا در حال رضا و غضب و تقسیم به عدالت بین سفید پوست و سیاه پوست.» عمر گفت: به خدا قسم کوتاه و رسا گفتی».
آن حضرت در نامه‌هایی که برای استاندارانش نوشته است، مراتب عدالت در اجرای قانون را توصیه کرده است.
[۱۳] نهج البلاغه، نامه۵ (نامه امام به اشعث بن قیس).
[۱۴] نهج البلاغه، نامه۲۰ (برای زیاد بن اییه).
[۱۵] نهج البلاغه، نامه۴۰ (به ابن عباس)

[۱۶] نهج البلاغه، نامه۴۱ (نامه دوّم به ابن عباس).
و از برخورد آن حضرت با استاندارانش از جمله پسر عمویش ابن عباس که قانون شکنی کرده، کاملاً استفاده می‌شود که همه برای آن حضرت در برابر قانون مساوی هستند.

۲.۲ - عدالت در رعایت حقوق مردم

همان گونه که قوام و پایداری یک نظام اجتماعی بستگی به اجرای قانون و عدالت دارد، رضایت ملت نیز بستگی به احترام حقوق همه شهروندان و رعایت عدالت اجتماعی دارد. امام علی در این زمینه فرمود: «خداوند برای من نه موجب این که ولی امر شما هستم حقی بر شما قرار داده است و برای شما نیز بر من به همان اندازه حقی است که از من بر شما؛ همانا حق برای گفتن وسیع ترین میدان‌ها و برای عمل تنگ ترین میدان‌ها است...»
[۱۷] نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶.
در جای دیگر به مردم خود توصیه می‌کند «با من آن گونه که با جباران و ستمگران سخن می‌گویید، سخن نگوئید،... و هیچ گاه از سخن حق یا نظر عادلانه خودداری نکنید».
[۱۸] نهج البلاغه، خطبه۲۱۶.

به فرماندارانش نیز توصیه می‌کرد: «به عدل و انصاف رفتار کنید، به مردم درباره خودتان حق بدهید، با حوصله باشید، در برآوردن نیازهای مردم بی حوصله نشوید که شما خزانه داران رعیت و نمایندگان ملت و سفیران حکومت هستید».
[۱۹] نهج البلاغه، نامه۵۱.
در فرمان معروف خود به مالک اشتر فرمود: «در قلب خود، محبت و مهربانی و لطف به مردم را بیدار کن مبادا مانند یک درنده که دریدن و خوردن را فرصت می‌شمارد، رفتار کنی که مردم یا مسلمانند و برادر دینی تو یا غیر مسلمان و در انسانیت با تو شریک‌اند».
[۲۰] نهج البلاغه، نامه۵۳.


۲.۳ - عدالت و قاطعیت در حفظ و تقسیم بیت المال

قاطعیت علی ـ علیه السّلام ـ در اجرای عدالت را پیامبر چنین تأکید کرد: دست من و دست علی در اجرای عدالت برابر است».
[۲۱] امالی سیوطی، ص۵۴، به نقل از سید اصغر ناظم زاده قمی، تجلی امامت، قم دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴، ص ۶۵.
این قاطعیت در خصوص بیت المال تجلی خاصی دارد:
ابن ابی الحدید از ابن عباس نقل می‌کند: امام علی ـ علیه السّلام ـ در روز دوّم حکومت خویش در مسجد سخنرانی کرد و فرمود: «به خدا سوگند آن چه از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده‌اند، به صاحب اصلی‌اش (بیت المال) برمی‌گردانم، هر چند آن اموال کابین و مهریه زنان بوده و یا کنیزانی خریده باشند، زیرا عدالت گشایش می‌آورد.»
[۲۳] نهج البلاغه، خطبه ۱۵.
و شنیده ایم که آن امام همام شبی مشغول حسابرسی بیت المال بود، که طلحه و زبیر وارد شدند، حضرت چراغی را که روشن بود خاموش کرد و چراغ دیگر روشن نمود، سؤال کردند چه فرقی است میان دو چراغ، فرمود: روغن این چراغ از بیت المال است، در کارهای خصوصی استفاده از آن روا نیست.
علی مظهر عدالت اجتماعی است، تبیین رفتارهای عادلانه علی در این سطور نمی‌گنجد، آنچه گفته شد جلوه‌های از عدالت اجتماعی در حکومت علوی است.
عدالت اجتماعی در نظام علوی، پایه و قوام حکومت که در ابعاد گوناگون آن مانند اجرای قانون، احترام حقوق شهروندان، حفظ و تقسیم عادلانه بیت المال و نیز تقسیم عادلانه مناصب اجتماعی و... باید تجلی یابد، و تنها در این صورت است که رحمت الهی نازل و برکات زیاد و امنیت اجتماعی تأمین می‌شود. و روابط انسان در ابعاد گوناگون آن با خدا، با دیگر انسان‌ها، با خود و با محیط زندگی به بهترین وجه تنظیم می‌گردد چنانکه آن حضرت خطاب به حاکم فرمود: «عدالت را سرلوحه کارت قرار بده، از بی انصافی و ستم برحذر باش که بی انصافی با مردم آنان را آواره می‌کند و سرانجام به قیام مسلحانه وا می‌دارد.»
[۲۵] نهج البلاغه، ص۱۳۰۴.
و اگر می‌خواهی سعادتمند باشی، «دین را پناهگاه خود و عدل را شمشیر خود قرار ده تا از هر بدی نجات یابی و بر هر دشمنی پیروز شوی.»
[۲۶] غررالحکم، ج۱، ص۱۳۹، حدیث۲۰۷.



۱. مرتضی مطهری، عدل الهی، تهران، صدرا، ۱۳۶۱.
۲. سید اصغر ناظم زاده قمی، تجلی امامت (قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴)، ص ۵۹ـ۱۱۱.
۳. عباس عزیزی، علی از زبان استاد شهید مرتضی مطهری، قم، سلسله، ۱۳۷۹، ص ۱۷۵ـ۱۸۰.
۴. مجله کتاب نقد، شماره ۱۹ (رفتار علوی ۲) ص ۶۸ـ۱۱۶.
۵. سید جمال الدین موسوی، عدالت اجتماعی در اسلام، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۰.
۶. جعفر سبحانی، فروغ ولایت، بی جا، صحیفه، ۱۳۶۸.



۱. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۷۵، ص۸۳.    
۲. نهج البلاغه، حکمت۴۳۷.
۳. مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، ۱۳۶۱ش، ص۵۹ به بعد.    
۴. رحمن/سوره۵۵، آیه۷.    
۵. حکیمی‌ها، الحیاه، ج۶، ص۴۰۳.
۶. حکیمی‌ها، الحیاه، ج۶، ص۳۲۷.
۷. عبدالواحد، غررالحکم، ج۱، ص۳۶۵، حدیث۳۳.
۸. نهج البلاغه، حکمت۵۴۴.
۹. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، ص۱۳۴ و۱۳۷.
۱۰. مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، ۱۳۶۱ش،، ص۵۹۶۰.    
۱۱. عبدالواحد غررالحکم، ج۱، ص۲۰، حدیث۳۰۷.
۱۲. محمد بن الحسن الحر العاملی، وسایل الشیعه، ج۱۸، ص۱۵۶.    
۱۳. نهج البلاغه، نامه۵ (نامه امام به اشعث بن قیس).
۱۴. نهج البلاغه، نامه۲۰ (برای زیاد بن اییه).
۱۵. نهج البلاغه، نامه۴۰ (به ابن عباس)
۱۶. نهج البلاغه، نامه۴۱ (نامه دوّم به ابن عباس).
۱۷. نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶.
۱۸. نهج البلاغه، خطبه۲۱۶.
۱۹. نهج البلاغه، نامه۵۱.
۲۰. نهج البلاغه، نامه۵۳.
۲۱. امالی سیوطی، ص۵۴، به نقل از سید اصغر ناظم زاده قمی، تجلی امامت، قم دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴، ص ۶۵.
۲۲. شرح ابن ابی الحدید، ج۱، ص۲۷۰.    
۲۳. نهج البلاغه، خطبه ۱۵.
۲۴. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۴۱، ص۱۱۶.    
۲۵. نهج البلاغه، ص۱۳۰۴.
۲۶. غررالحکم، ج۱، ص۱۳۹، حدیث۲۰۷.




سایت اندیشه قم    






جعبه ابزار