شیوه برخورد با جاهل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جهل، جاهل، حلم و بردباری، برخورد مسالمت‌آمیز.
پرسش: دیدگاه قرآن کریم، در رابطه با شیوه برخورد با اشخاص جاهل چگونه می‌باشد، بیان کنید؟
پاسخ: حلم و
بردباری، یکی از ویژگی‌های مهم برای مقابله با افراد
نادان است و همین باعث خواهد شد که آن‌ها بر
جهل و نادانی خود پی برده، از
لجاجت دست بکشند. هم‌چنین در تفسیر نمونه می‌فرماید: «و به وسیله
حق،
باطل را
دفع کن و با حلم و مدارا، جهل و خشونت را و با
عفو و
گذشت به مقابله با خشونت‌ها برخیز و هرگز بدی را با بدی و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی که این روش انتقام‌جویان است و موجب
لجاجت و سرسختی مُنحرفان می‌گردد».
با استناد به کلمات حیات‌بخش و نورانی
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) درباره جهل، مقدمه‌ای بیان می‌شود:
قال علی (علیه‌السلام): «
الجاهل من جهل قدره؛
جاهل به کسی گفته می‌شود که نسبت به خودش
معرفت نداشته باشد و خود را نشناخته باشد و از قدر و
ارزش خود مطلع نباشد».
در جای دیگر حضرت می‌فرماید: «
الجاهل من جهل امره؛ جاهل و نادان کسی است که نسبت به
تکالیف و اَوامری که متوجه اوست، آگاه نباشد؛ به عبارت دیگر به مسئولیت خود آگاهی و اطلاع نداشته باشد».
در جای دیگر فرمود: «
الجاهل من اطاع هواه فی معصیة ربه؛ بی‌خبر و نادان کسی است که مطیع
هوای نفس خود باشد و
معصیت پروردگار را مرتکب شود و نافرمانی خداوند را بنماید».
هم‌چنین فرمود: «
الجاهل من یعتمد علی امله و یقصر فی عمله؛ کسی که اعتماد بر آرزوهای خود کند، ولی عمل او کم و ناقص باشد، به شخصی که این خصوصیات را داشته باشد، جاهل گفته می‌شود».
و این شخص از واقعیت‌های زندگی
غافل و بی‌خبر خواهد ماند.
از روایت‌های فوق این نتیجه به دست می‌آید که
جاهل واقعی کسی است که ارزش واقعی خود را نشناسد و به تکالیفی که بر عهده‌اش گذاشته‌اند، ناآگاه باشد و به خاطر اطاعت هوای نفس از
اطاعت خداوند دور بماند؛ هم‌چنین به آرزوهای طولانی خود دل بسته،
اعمال خود را ناقص کرده باشد، به چنین شخصی جاهل واقعی گفته می‌شود.
در
قرآن کریم روش‌های مختلفی برای برخورد با افراد جاهل و بی‌خرد بیان شده است. در یک
آیه از قرآن کریم، خداوند فرمود:
«
... وَاِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا؛
هنگامی‌که شخص جاهلی با شما برخورد کرد و شما را با تندی خطاب کرد شما با
سلامت و
صبر و
بردباری با او رفتار کنید».
درباره این
آیه، تفسیرهای گوناگونی بیان شده است. یکی از آن
تفاسیر،
تفسیر نمونه است که می‌فرماید: «و هنگامی که جاهلان آن‌ها را مورد خطاب قرار می‌دهند و به
جهل و
جدال و سخنان زشت می‌پردازند، در جواب آن‌ها (سلام) می‌گویند. سلامی که نشانه بی‌اعتنایی توام با بزرگواری است، نه ناشی از ضعف؛ سلامی که ناشی از عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان و سبک‌مغزان است.
سلام و
وداع گفتن با سخنان بی‌رویه آن‌هاست، نه سلام تحیت که نشانه
محبت و پیوند و
دوستی است. خلاصه سلامی که نشانه حلم و بردباری و بزرگواری است».
در این آیه اشاره به حلم و بردباری در برابر
جاهلان شده که یکی از ویژگی‌های مهم برای مقابله با افراد نادان است و همین باعث خواهد شد که آن‌ها بر جهل و نادانی خود پی برده و از لجاجت دست بکشند تا زمینه‌ای برای قبول حقایق و
هدایت آن‌ها بشود، در تأیید این مطلب «که اگر در برابر
دشنام و ناسزای جاهلان و بی‌خردان بردباری نشان دهیم و با بزرگواری از گناهانشان چشم‌پوشی کنیم، باعث خواهد شد که آن‌ها به هدایت برسند و از لجاجت دست بکشند».
قران کریم می‌فرماید:
«
وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَاَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ؛
هرگز نیکی و بدی یکسان نیست، بدی را با نیکی دفع کن تا دشمنان سر سخت همچون دوستان گرم و صمیمی شوند».
در
تفسیر نمونه در ذیل این آیه می‌فرماید: «و به وسیله
حق،
باطل را دفع کن و با حلم و مدارا جهل و
خشونت را و با
عفو و
گذشت به مقابله با خشونت‌ها برخیز و هرگز بدی را با بدی و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی که این روش انتقام‌جویان است و موجب لجاجت و سرسختی مُنحرفان می‌گردد و در پایان آیه به فلسفه عمیق این برنامه در یک جمله کوتاه اشاره کرده، می‌فرماید: «نتیجه این کار آن خواهد شد که
دشمنان سرسخت همچون دوستان گرم و صمیمی شوند».
مفاهیم گوناگونی که از
آیات استفاده می‌شود، نشانگر این است که مراحل جهل مختلف است.
یک مرتبه از جهل با برخورد صحیح و مسالمت‌آمیز، باعث
اصلاح و
بیداری و آگاهی طرف می‌شود؛
ولی مرحله مهم و خطرناک آن است که با برخورد مسالمت‌آمیز قابل اصلاح نیست و ممکن است خود
انسان گرفتار آثار سوء آن شود؛ ازاین‌رو باید از آن‌ها اعراض و دوری جست.
در
آیه بعد به این قسم از نوع جهل اشاره دارد، می‌فرماید: «
خُذِ الْعَفْوَ وَاْمُرْ بِالْعُرْفِ وَاَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛
با آن‌ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‌ها
دعوت نما و از جاهلان روی بگردان (و با آن‌ها ستیزه مکن)».
در
تفسیر انوار درخشان می‌فرماید: «از جمله
سیره و روش اهل
ایمان آن است که به رفتار ناسزای مردم بی‌خرد و به گفتار هتک‌آمیز آنان توجه ننماید و نادیده بگیرد و از
اعتراض و سرزنش به آن‌ها صرف نظر کند و چنان‌چه در مقام معارضه یا
دفاع از خود برآید، ناگزیر است که با رفتار بیهوده و گفتار جاهلانه اقدام نماید».
تفسیر نمونه درباره آیه فوق می‌فرماید: «اعرض عن الجهلین»؛ یعنی این‌که «از جاهلان روی بگردان و با آن‌ها ستیزه مکن». رهبران و
مبلغان در مسیر خود با افراد متعصب،
لجوج، جاهل و بی‌خبر و افرادی که از سطح
فکر و
اخلاق آن‌ها بسیار پایین‌ترند، روبه‌رو می‌شوند، از آن‌ها دشنام می‌شنوند و ... راه پیروزی بر این مشکل گل‌آویز شدن با جاهلان نیست؛ بلکه بهترین راه، تحمل، حوصله و نادیده گرفتن این‌گونه کارها است.
آیات در این زمینه بسیار است
و به همین مختصر بسنده شد.
نکته‌ای که در این‌جا قابل ملاحظه می‌باشد، این است که آیاتی را که در بالا ذکر کردیم، اختصاص به
امر به معروف و هدایت ندارد؛ بلکه مطلق برخورد با افراد است؛ چه در مقام امر به معروف و
نهی از منکر باشد و چه غیر آن.
۱. ترجمه تفسیر المیزان، طباطبایی، سید محمدحسین، ج۹، ص۳۶، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی.
۲. ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۴۶، مؤلف ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، انتشارات فرهانی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شیوه برخورد با جاهل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱/۱۴.
