• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شکل‌گیری سوره‌ها

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: سوره، قرآن، پیامبر.

پرسش: آیا شکل‌گیری سوره‌ها در عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است؟




در مورد چگونگی تشکیل سوره‌ها و هویّت استقلالی آنها این نکات، شایان توجه است:

۱.۱ - واژه سوره در قرآن

قرآن از برخی اجزای خود با واژه «سوره» یاد کرده است که بی‌تردید برای مخاطبان معاصرش معنا و مفهوم روشنی داشته است. روایت صفوان جمّال از امام صادق (علیه‌السّلام) نیز به روشنی نشان می‌دهد که آغاز و پایان هر سوره، از طریق نزول مکرّر «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» مشخص شده است. متن حدیث به نقل از تفسیر العیاشی چنین است:
«و اِنَّما کانَ یُعرَفُ اِنقِضاءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ «بِسمِ اللَّهِ»، اِبتِداءً لِلاُخری؛ پایان سوره، با نزول بسم اللَّه اوّل سوره دیگر معلوم می‌شد.»
این معنا با آنچه از ابن عباس روایت شده، تقویت می‌شود.
[۲] سجستانی، ابی داوود، سنن ابی داوود، ج۱، ص۱۸۳.
[۵] متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمّال، ج۲، ص۵۷۵.
[۶] متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمّال، ج۲، ص۴۷۷.


۱.۲ - قرائت سوره‌ در نماز

قرائت سوره‌های گوناگون در نماز و غیر آن از سوی پیامبر (صلی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) که در روایات متعددی با همین نام کنونی سوره‌ها نقل شده است، نشان از وجود همین سوره‌ها در آن روزگار دارد. یکی از نقل‌ها می‌گوید که پیامبر (صلی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) سوره نجم را در مکه بر مشرکان خواند و در پایان آن، سجده کرد که دقیقاً منطبق با وضعیت فعلی سوره است.
[۸] ابن حنبل، احمد، مسند ابن حنبل، ج۶، ص۹۲.
[۹] ابو‌عبد الرحمان نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۲، ص۱۷۷.


۱.۳ - دستور گذاردن یک آیه در جایی معین

دلیل سوم، دستور الهی به گذاردن یک آیه در جایی معیّن از سوره است. شیخ طوسی در التبیان، آیه ۲۸۰ از سوره بقره را چنین می‌داند و سیوطی در الاتقان، به نقل عثمان بن ابی العاص می‌آورد:
«کُنتُ جالِساً عِندَ رَسولِ اللَّه (صلی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) اذ شَخَصَ بِبَصَرِهِ، ثُمَّ صَوَّبَهُ، ثُمَّ قالَ: اَتانِی جَبرَئیلَ، فَاَمَرَنی ان اضَعُ هَذِهِ الآیَةَ هَذا المُوضِع من هذِهِ السُّورَةِ: (اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسَنِ وَ اِیتَآیِ ذِی الْقُرْبَی...) در محضر رسول خدا (صلی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) نشسته بودم که ایشان چشمش را به سمتی خیره کرد، سپس نگاهش را پایین آورد و گفت: جبرئیل نزد من آمد و دستور داد که آیه (ان اللَّه یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی...) را در فلان جای این سوره بگذارم.»
چند روایت مشابه دیگر نیز موجود است که اگرچه برخی به اشکالات سندی مبتلا هستند، امّا از مجموع آنها به طور اجمالی فهمیده می‌شود که مفهوم سوره و قرائت یک دسته آیات معین، امری مرسوم و معهود بوده است و در واقع مفهوم سوره در قرآن، دست کم‌اندکی پیش از نزول آیات مشتمل بر لفظ «سوره» و برای بسیاری از اجزای قرآن، روشن بوده و کاربرد داشته است.

۱.۴ - نام بردن از سوره‌ها در روایات

نام بردن از سوره‌ها در روایات فضایل و توصیف برخی از آنها به صفاتی مانند «سنام القرآن»، «زهراوان»، «حوامیم»، «مسبّحات»، «مئین» و...نشان از آن دارد که در زمان صدور و نقل این روایات، بسیاری از سوره‌های قرآن، یک هویت مشخص داشته‌اند، هرچند اثبات صدور هریک از این روایات از سوی پیامبر اکرم (صلی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) لازم است؛ زیرا انتساب برخی از این روایات به ایشان محلّ تردید است.


۱. العیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ج۱، ص۱۹.    
۲. سجستانی، ابی داوود، سنن ابی داوود، ج۱، ص۱۸۳.
۳. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۲، ص۶۳.    
۴. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۴.    
۵. متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمّال، ج۲، ص۵۷۵.
۶. متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمّال، ج۲، ص۴۷۷.
۷. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۸.    
۸. ابن حنبل، احمد، مسند ابن حنبل، ج۶، ص۹۲.
۹. ابو‌عبد الرحمان نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۲، ص۱۷۷.
۱۰. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۶۹.    
۱۱. نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.    
۱۲. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۶۸.    



سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «چگونگی شکل‌گیری سوره‌ها»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۲.    



جعبه ابزار