• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شعر أ تزعم انک جرم ثقیل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: امام علی، انسان کامل، عالم اکبر، جرم، تعالی انسان.

پرسش: مراد امام علی (علیه‌السّلام) از این عبارت چیست: «ا تزعم انک جرم ثقیل و فیک انتوی العالم الاکبر؛ شما فکر می‌کنید یک موجود کوچک هستید، در حالی‌که کل ( جهان ) در درونتان نهفته است»؟

پاسخ: برخی از کتاب‌های عرفانی و ادبی، ابیاتی را به امام علی (علیه‌السّلام) نسبت داده‌اند که در یکی از آنها آمده است: «آیا گمان می‌کنی که تو موجود کوچکی هستی در حالی‌که عالم بزرگ در تو نهفته است.»
این شعر اگر چه دارای سند نیست، اما دارای محتوای عمیقی می‌باشد و در بیان حقیقت واقعی انسان و بیان جایگاه و مقامی‌ است که انسان توان رسیدن به آن‌را دارد، اما توجهی به آن نکرده و خود را تنها یک جسم کوچک بی‌فایده می‌پندارد.



آنچه در پرسش آمده در واقع شعری است منسوب به امام علی (علیه‌السّلام) که عبارت کامل آن چنین است:
دَوَاؤُکَ فِیکَ وَ مَا تَشْعُرُ
وَ دَاؤُکَ مِنْکَ وَ مَا تَنْظُرُ
وَ تَحْسَبُ (تزعم) اَنَّکَ‌ جِرْمٌ‌ صَغِیرٌ
وَ فِیکَ انْطَوَی الْعَالَمُ الْاَکْبَرُ
وَ اَنْتَ الْکِتَابُ الْمُبِینُ الَّذِی
بِاَحْرُفِهِ یَظْهَرُ الْمُضْمَر
[۱] میبدی، حسین بن معین‌ الدین، دیوان امیر المؤمنین، ص۱۷۵، محقق، مصحح، زمانی، مصطفی، قم، دار نداء الاسلام للنشر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

‌ای انسان، داروی تو در درونت وجود دارد در حالی‌که تو نمی‌دانی و دردت هم از خودت می‌باشد اما نمی‌بینی.
آیا گمان می‌کنی که تو موجود کوچکی هستی در حالی‌که دنیای بزرگی در تو نهفته است؟!
‌ای انسان، تو کتاب روشنی هستی که با حروفش هر پنهانی آشکار می‌شود.
آری، انسان با مُلک، ملک است، با ملکوت ملکوت و با جبروت جبروت
[۲] امام خمینی، شرح دعاء السحر، ص۷، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
و این توانایی تنها در انسان وجود دارد که جنبه‌های مختلفی را در درون خود جا داده است و این شعر، خواهان بیان این نکته است.

این روایت شعرگونه در منابع اولیه حدیثی شیعه ذکر نشده است و بیشتر در کتاب‌های عرفانی و ادبی قرن هفتم به بعد به امام علی (علیه‌السّلام) نسبت داده شده است
[۳] اسکندری، احمد بن عطاء الله‌، اللطائف الالهیة فی شرح مختارات من الحکم العطائیة، ص۱۶، (متوفی: ۷۰۹ق) ، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
[۴] قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، ص۹۱‌، محقق، مصحح، ‌سید جلال الدین آشتیانی، مقدمه ‌قیصری، (متوفی: ۷۵۱ق) تهران، شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی‌، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
[۵] آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الاعظم‌، ج‌۱، ص۲۵۴، (متوفای بعد از سال ۷۹۴ق‌)، محقق، مصحح، موسوی تبریزی، سید محسن تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی‌، چاپ سوم، ۱۴۲۲ق. ‌
و نیز در کتابی با عنوان «دیوان امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)» این شعر آمده است که در قرن نهم تالیف شده است.
[۶] مولانا شوقی‌، دیوان امام علی (علیه‌السّلام)، ص۶۲، محقق، مصحح، سیده مریم روضاتیان‌، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‌، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
البته سندی نیز برای این ابیات نقل نشده است. در کتاب‌های متاخر شرح حدیث نیز این ابیات یافت می‌شود.
[۷] مجلسی ، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۸۱، محقق، مصحح، سید حسین موسوی کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی، سید فضل الله طباطبائی، ‌قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی‌کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
با این حال محتوای این کلام، مطالب دقیق و قابل قبولی بوده و شاید به همین جهت کتاب‌های بسیاری از جمله بسیاری از کتاب‌های عرفانی
[۸] آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم، ج۱، ص۲۵۴.
[۹] کاشفی سبزواری، حسین بن علی، مواهب علیه، ص۱۰۸۰، تحقیق، جلالی نائینی‌، سید محمد رضا، تهران، اقبال، ۱۳۶۹ش.
این اشعار را نقل کرده‌اند.

این ابیات در بیان حقیقت واقعی انسان و بیان جایگاه و مقامی‌است که انسان توان رسیدن به آن‌را دارد و همچنین در مقام بیان رد تصور پوچ‌گرایانه و مادی انسان از خودش، است. تفاسیر متعددی در مورد برخی از ابیات این شعر وجود دارد که به اختصار ذکر می‌شود:

۳.۱ - تحسب انک جرم صغیر

و تحسب انک جرم صغیر
و فیک انطوی العالم الاکبر
این بیت با این‌که تفاسیر متعددی دارد، با این حال همه آنها ناظر به بیان بزرگی و عظمت انسان می‌باشند. حال به تفاسیر این شعر می‌پردازیم:

۳.۱.۱ - تفسیر اول

انسان در یک نگاه ساده بینانه ممکن است خود را تنها صاحب یک جسم مادی و خاکی بداند؛ اما این جسم مادی در درونش، انبوهی از معجزات و آیات الهی است. انسان نسخه کوچک شده این عالم است که تمام بزرگی‌های این جهان از مرکب و بسیط، مجرد و مادی را در خود جای داده؛
[۱۰] ‌طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج۴، ص۴۸، تحقیق، حسینی‌، سید احمد، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.    
به بیانی دیگر، انسان باید به این نکته توجه داشته باشد که هیچ آیت و نشانه‌ای نیست مگر این‌که در انسان نظیر آن وجود دارد.
[۱۱] حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج۱۲، ص۲۶۱، تهران، انتشارات میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.

بنابر این تفسیر، این قسمت شعر را می‌توان هم‌معنای این آیات قرآن دانست: «وَ فیِ الْاَرْضِ ءَایَاتٌ لِّلْمُوقِنِینَ• وَ فیِ اَنفُسِکمُ‌ْ اَ فَلَا تُبْصِرُونَ؛
[۱۲] ذاریات/سوره۵۱، آیه۲۱.    
در زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی (بر توحید، ربوبیت و قدرت خدا) است؛ و (نیز) در وجود شما (نشانه‌هایی است) آیا نمی‌بینید؟»
شعری پارسی نیز از این محتوا بهره گرفته است:
‌ای نسخه اسرار الهی که تویی
وی آینه جمال شاهی که تویی‌
بیرون ز تو نیست آنچه در عالم هست
در خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی‌
[۱۳] بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج۱۵، ص۳۷۲، ‌ نهضت زنان مسلمان، تهران، ۱۳۶۱ش.


۳.۱.۲ - تفسیر دوم

 انسان علاوه بر این جسم مادی و خاکی دارای روح بوده و قدرت و توانایی پیشرفت بسیار بالایی را دارد. حتی در جسم انسانی نیز عقل وجود دارد و حتی اگر این جسم را معیار قرار دهیم، باز هم باید انسان را از همگان بالاتر دانست. مجموع اینها سبب رشد، تعالی و برتری انسان می‌شود و در این ابیات به انسان گوشزد شده است که، ‌ای انسان! خود را تنها به عنوان یک انسان مادی فرض مکن، تو موجودی هستی با توانایی بالقوّه که در تو نهاده شده، و ابزارهای مناسب این تعالی، رشد کرده و به موقعیت مناسبی برسی که کسی را توان رسیدن به آن نباشد.
برخی نیز احاطه علمی‌انسان که از علم الهی نشات گرفته را بیان کرده‌اند،
[۱۴] صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۹۱، تحقیق، محمد خواجوی، قم، انتشارات بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.    
برخی نفس و عقل کلی موجود در انسان،
[۱۵] خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۶۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.    
برخی علم و عمل،
[۱۶] صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، محقق، مصحح، محمد خواجوی، ج۳، ص۳۳۴، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
و برخی نیز جهت توانایی انسان برای یادگیری اسم اعظم الهی، انسان را در برگیرنده عالم اکبر دانسته‌اند.
[۱۷] فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج۲، ص۳۱۹، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    
[۱۸] مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج۳، ص۲۷۲، محقق، مصحح، رسولی، سید‌هاشم، تهران، ‌دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    


۳.۲ - انت الکتاب المبین الذی

و انت الکتاب المبین الذی
باحرفه یظهر المضمر
این‌که به انسان کامل، « کتاب » گفته شود، سابقه داشته و در میان اولیای الهی این استعمال وجود دارد.
[۱۹] فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، ج۱، ص۹۲، تحقیق، حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.    


۳.۲.۱ - روایت

در همین رابطه روایتی منسوب به امام علی (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام) نیز وجود دارد: «الصورة الانسانیة هی اکبر حجج اللّه علی خلقه، و هی الکتاب الّذی کتبه بیده، و هی الهیکل الّذی بناه بحکمته... ؛
[۲۰] سروی مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی (الاصول و الروضة)، ج۱، ص۱۲۸، محقق، مصحح، شعرانی، ابو الحسن، تهران، ‌المکتبة الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
[۲۱] ‌هاشمی‌خویی، میرزا حبیب الله‌، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱۹، ص۲۸۹، محقق، مصحح، میانجی، ابراهیم‌، تهران، مکتبة الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق‌
صورت انسان، بزرگ‌ترین حجت‌های الهی بر آفریدگان است و آن کتابی است که خداوند با دست ( قدرت ) خود آن‌را نوشته و هیکلی است که با حکمت خویش آن‌را بنا نهاده است.»

۱. ↑ میبدی، حسین بن معین‌ الدین، دیوان امیر المؤمنین، ص۱۷۵، محقق، مصحح، زمانی، مصطفی، قم، دار نداء الاسلام للنشر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
۲. ↑ امام خمینی، شرح دعاء السحر، ص۷، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
۳. ↑ اسکندری، احمد بن عطاء الله‌، اللطائف الالهیة فی شرح مختارات من الحکم العطائیة، ص۱۶، (متوفی: ۷۰۹ق) ، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
۴. ↑ قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، ص۹۱‌، محقق، مصحح، ‌سید جلال الدین آشتیانی، مقدمه ‌قیصری، (متوفی: ۷۵۱ق) تهران، شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی‌، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
۵. ↑ آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الاعظم‌، ج‌۱، ص۲۵۴، (متوفای بعد از سال ۷۹۴ق‌)، محقق، مصحح، موسوی تبریزی، سید محسن تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی‌، چاپ سوم، ۱۴۲۲ق. ‌
۶. ↑ مولانا شوقی‌، دیوان امام علی (علیه‌السّلام)، ص۶۲، محقق، مصحح، سیده مریم روضاتیان‌، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‌، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۷. ↑ مجلسی ، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۸۱، محقق، مصحح، سید حسین موسوی کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی، سید فضل الله طباطبائی، ‌قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی‌کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
۸. ↑ آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم، ج۱، ص۲۵۴.
۹. ↑ کاشفی سبزواری، حسین بن علی، مواهب علیه، ص۱۰۸۰، تحقیق، جلالی نائینی‌، سید محمد رضا، تهران، اقبال، ۱۳۶۹ش.
۱۰. ↑ ‌طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج۴، ص۴۸، تحقیق، حسینی‌، سید احمد، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.    
۱۱. ↑ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج۱۲، ص۲۶۱، تهران، انتشارات میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
۱۲. ↑ ذاریات/سوره۵۱، آیه۲۱.    
۱۳. ↑ بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج۱۵، ص۳۷۲، ‌ نهضت زنان مسلمان، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۴. ↑ صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۹۱، تحقیق، محمد خواجوی، قم، انتشارات بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.    
۱۵. ↑ خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۶۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.    
۱۶. ↑ صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، محقق، مصحح، محمد خواجوی، ج۳، ص۳۳۴، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۷. ↑ فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج۲، ص۳۱۹، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    
۱۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج۳، ص۲۷۲، محقق، مصحح، رسولی، سید‌هاشم، تهران، ‌دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۹. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، ج۱، ص۹۲، تحقیق، حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.    
۲۰. ↑ سروی مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی (الاصول و الروضة)، ج۱، ص۱۲۸، محقق، مصحح، شعرانی، ابو الحسن، تهران، ‌المکتبة الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
۲۱. ↑ ‌هاشمی‌خویی، میرزا حبیب الله‌، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱۹، ص۲۸۹، محقق، مصحح، میانجی، ابراهیم‌، تهران، مکتبة الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق‌


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «شعر أ تزعم انک جرم ثقیل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۷.    



جعبه ابزار