سیاست‌های مستقیم پیشرفت اقتصادی در حکومت امام مهدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امام مهدی، پیشرفت اقتصادی، جامعه مهدوی.
پرسش: سیاست‌های مستقیم پیشرفت اقتصادی در حکومت امام مهدی (علیه‌السّلام) چیست؟
سیاست امام زمان (علیه‌السّلام)، به تناسب شرایط اقتصادی جامعه، متغیّر خواهد بود. برای مثال، سیاست امام (علیه‌السّلام) در برخورد با اموال ثروتمندان در آغاز قیام و پس از استقرار حکومت، متفاوت است. با در نظر گرفتن این نکته، مهم‌ترین سیاست‌هایی که به‌طور مستقیم در شکوفایی و پیشرفت اقتصادی جامعه مهدوی، ایفای نقش می‌نمایند، عبارت‌اند از:
اصلی‌ترین سیاست‌های اقتصادی دولت مهدوی، ریشه کن کردن
فقر و ایجاد رفاه عمومی است. سایر سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی این حکومت، زمینه‌ساز تحقّق این آرمان بزرگ جامعه انسانی است. احادیث فراوانی از موفّقیت این سیاست، پیش‌گویی کرده‌اند. که آنها را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد:
روایاتی که به‌طور مطلق، پیش‌گویی کرده‌اند زمانی خواهد آمد که نیازمندی وجود نخواهد داشت که
صدقه قبول کند؛ مانند آنچه از
پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) نقل شده که فرمود:
«لَیَاتِیَنَّ عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَطوفُ الرَّجُلُ فیهِ بِالصَّدَقَةِ مِنَ الذَّهَبِ، ثُمَّ لا یَجِدُ احَداً یَاخُذُها مِنهُ؛
روزگاری بر مردم در می‌آید که انسان می‌گردد تا
طلا صدقه بدهد، ولی کسی را نمی‌یابد که آن
[صدقه
] را از او بگیرد.»
احادیثی که توضیح داده‌اند این رویداد مهم اقتصادی، در دولت امام مهدی (علیه‌السّلام)، در جهان پدید خواهد آمد؛ مانند آنچه از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده که فرمود:
«انَّ قائِمَنا اذا قامَ اشرَقَتِ الاَرضُ بِنورِ رَبِّها...وتُظهِرُ الاَرضُ کُنوزَها حَتّی یَراهَا النّاسُ عَلی وَجهِها، ویَطلُبُ الرَّجُلُ مِنکُم مَن یَصِلُهُ بِمالِهِ ویَاخُذَ مِنهُ زَکاتَهُ فَلا یَجِدُ احَداً یَقبَلُ مِنهُ ذلِکَ، استَغنَی النّاسُ بِما رَزَقَهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ؛
قائم ما هنگامی که قیام کند، زمین به نور خداوندگارش روشن می‌شود...و زمین، گنج‌هایش را آشکار می‌کند تا آن‌جا که مردم، آن گنج‌ها را روی زمین می‌بینند و برخی از شما، در پیِ کسی هستند که با رساندن مالی به او، حقّ خویشاوندی بگزارد و زکاتش را از او بپذیرد، ولی کسی را نمی‌یابد که از او بپذیرد. مردم با آنچه
خداوند از فضل خویش، روزی‌شان کرده است، از چیزهای دیگر بی‌نیاز شده‌اند.»
یکی از خطرناک‌ترین آفاتی که اقتصاد مطلوب اسلامی را تهدید می‌کند، تصرّف غاصبانه در اموال عمومی و انباشته شدن ثروت‌های نامشروع است. در حکومت امام مهدی (علیه‌السّلام)، نه تنها تصرّف غاصبانه در منابع ملّی، مجاز نیست، بلکه همه اموالی که از این طریق به دست آمده، استرداد می‌گردند. از
امام باقر (علیه‌السّلام) روایت شده که فرمود:
«اذا قامَ قائِمُنَا اضمَحَلَّتِ القَطائِعُ فَلا قَطائِعَ؛
هنگامی که قائم ما قیام کند، زمین‌های پیشکشی
[سلاطین
] از بین می‌رود و تیولی (ملک اربابی) نخواهد بود.»
کلمه «قطائع» که در متن حدیث آمده، اشاره به زمین‌هایی از اراضی خراجی است که زمام‌داران به نزدیکان خود بذل و بخشش می‌کرده‌اند.
در حدیثی دیگر از امام باقر (علیه‌السّلام) آمده:
«اذا ظَهَرَ القائِمُ وَ دَخَلَ الکوفَةَ...وَ یَرُدُّ السَّوادَ الی اهلِهِ؛ ز
هنگامی که قائم ظهور می‌کند و به کوفه در می‌آید...زمین‌های سواد را به اهلش باز می‌گردانَد.» (سَواد، نام دو موضع است: یکی در نزدکی بلقاست که به مناسبت سیاهی سنگ‌هایش چنین نام‌گذاری کرده‌اند و دیگری، عبارت است از روستاهای
عراق و ضیاع‌هایی که در دوره
عمر بن خطّاب به دست
مسلمانان افتاد و به مناسبت داشتن نخلستان‌ها و کشتزارهای سبز، چنین نامی به آنها داده شده است.)
بدیهی است موارد یاد شده، تنها نمونه‌ای از اقدامات حکومتی امام مهدی (علیه‌السّلام) جهت پیش‌گیری از تصرّف در ثروت‌های ملّی و یا استرداد اموال نامشروع است. در موارد مشابه نیز قطعاً به همین صورت، عمل خواهد شد؛ بلکه بر اساس احادیث معتبر،
همه زمین، مِلک حکومتی امام (علیه‌السّلام) است و هنگامی که ایشان ظهور کند، بر اساس مصالح عمومی جامعه اسلامی می‌تواند در آن تصرّف نماید.
امام صادق (علیه‌السّلام) در این باره می‌فرماید:
«کانَ امیرُ المُؤمِنینَ (علیه‌السّلام) یَقولُ: مَن احیا ارضاً مِنَ المُؤمِنینَ فَهِیَ لَهُ وَ عَلَیهِ طَسقُهایُؤَدّیهِ الَی الاِمامِ فی حالِ الهُدنَةِ، فَاِذا ظَهَرَ القائِمُ (علیه‌السّلام) فَلیُوَطِّن نَفسَهُ عَلی ان تُؤخَذَ مِنهُ؛
امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) می‌فرمود: «هر کس زمینی از مؤمنان را احیا کند، برای اوست و مالیاتش (در متن حدیث «طسق» آمده است که معرّب «تشک» فارسی است و آن، مالیاتی است که بر حسب مقدار زراعت از مالک مزرعه دریافت می‌کنند و به آن،
خراج هم می‌گویند (ر.ک: لغت‌نامه دهخدا).) را در روزگار صلح باید به حاکم
[مسلمانان
] بپردازد و چون قائم ظهور کند، خود را آماده کند که
[ممکن است
] آن زمین از او گرفته شود».
بی‌تردید، این اقدام، نقش مؤثّری در پیش‌گیری از انباشته شدن ثروت و پدید آوردن
عدالت اقتصادی خواهد داشت.
یکی از نخستین اقدامات امام مهدی (علیه‌السّلام) در آغاز قیام، بهره‌گیری از اندوخته‌های ثروتمندان، برای تامین هزینه‌های پیکار با ستمگران است. در حدیثی که با سندهای معتبر از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده، می‌خوانیم:
«مُوَسَّعٌ عَلی شیعَتِنا ان یُنفِقوا مِمّا فی ایدیهِم بِالمَعروفِ، فَاِذا قامَ قائِمُنا حَرَّمَ عَلی کُلِّ ذی کَنزٍ کَنزَهُ، حَتّی یَاتِیَهُ بِهِ فَیَستَعینَ بِهِ عَلی عَدُوِّهِ، وَ هُوَ قَولُ اللَّهِ (علیهم‌السّلام): «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ اَلِیمٍ.»
شیعیان ما مجازند آنچه را در اختیار دارند، به نیکویی هزینه کنند، و چون قائم ما قیام کند، بر هر صاحب اندوخته‌ای،اندوخته‌اش را
حرام می‌کند تا آن‌که آن را برای قائم بیاورد و او، آن را علیه دشمنش به‌کار گیرد، و آن، همان سخن خداوند (علیهم‌السّلام) است: «و کسانی را که طلا و
نقره می‌اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمی‌کنند، به عذابی دردناک، بشارت بده».
در تبیین این سخن امام (علیه‌السّلام) چند نکته قابل توجّه است.
۱. مقصود از اندوخته‌هایی که تصرّف در آنها توسّط امام مهدی (علیه‌السّلام) تحریم می‌شود، اندوخته‌های
حلال است؛ زیرا حرمت تصرّف در اندوخته‌های نامشروع قبل از قیام و بعد از قیام ایشان، تفاوتی ندارد. بنا‌بر‌این، سیاست امام (علیه‌السّلام)، این است که علاوه بر باز پس گرفتن اموال نامشروع از غاصبان آنها، اندوخته‌های حلالی را که در اختیار توان‌گران پیرو اهل بیت (علیهم‌السّلام) است نیز در صورت ضرورت، اخذ کند.
۲. این اقدام، تنها در آغاز قیام امام مهدی (علیه‌السّلام) است؛ امّا پس از استقرار حکومت ایشان، پیشرفت اقتصادی جامعه به گونه‌ای است که نیازی به این گونه اقدامات نیست.
۳. بنا بر نظریه فقهایی که معتقدند در
عصر غیبت،
ولیّ فقیه جامع شرایط رهبری، اختیاراتی مشابه اختیارات حکومتی
امام معصوم دارد، پیش از
قیام امام مهدی (علیه‌السّلام) نایبان عامّ ایشان نیز در صورت ضرورت، می‌توانند اندوخته‌های حلال ثروتمندان را در جهت مصالح نظام اسلامی و مقابله با دشمنان بکار‌گیرند.
یکی از منابع بسیار مهمّ ثروت ملّی، منابع زیرزمینی است که در احادیث اهل بیت (علیهم‌السّلام) از آن به «کنوز الارض؛ گنج‌های زمین»، تعبیر شده است. احادیث متعدّدی به بهره‌برداری کامل حکومت مهدوی از این منابع، اشاره دارد. از
پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) نقل شده که در تبیین اقدامات امام مهدی (علیه‌السّلام) در دوران حکومت می‌فرماید:
«فَیَستَخرِجُ الکُنوزَ، وَ یَقسِمُ المالَ، وَ یُلقِی الاِسلامَ بِجِرانِهِ الَی الاَرضِ؛
[قائم
] گنج‌ها را بیرون می‌کشد، مال را تقسیم می‌کند و
اسلام، سینه و گردن به زمین می‌چسبانَد
[و همه جا را فرا می‌گیرد
].»
در حدیث دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام) آمده:
«وَ تُظهِرُ الاَرضُ کُنوزَها حَتّی یَراهَا النّاسُ عَلی وَجهِها؛
و زمین، گنج‌هایش را آشکار می‌کند تا آن جا که مردم، آن گنج‌ها را روی زمین می‌بینند.»
در تبیین این‌گونه احادیث، چند نکته قابل توجّه است:
۱. در حکومت مهدوی، ابزار پیشرفته برای اکتشاف و استخراج معادن زیرزمینی به کار گرفته می‌شود.
۲. علاوه بر بهره گیری از ابزار پیشرفته، عنایات ویژه الهی نیز، در اکتشاف ذخایر زیرزمینی، مؤثّر است.
۳. چه بسا ذخایر ارزشمندی که در زیر زمین و یا روی آن وجود دارد که تا آن هنگام برای بشر ناشناخته مانده است و در حکومت امام مهدی (علیه‌السّلام)، این گونه منابع نیز به آسانی کشف می‌شوند و مورد بهره برداری قرار خواهند گرفت.
یکی از سیاست‌های اصولی دولت مهدوی، توزیع ثروت‌های عمومی به‌طور مساوی در میان مردم و ایجاد عدالت اقتصادی است. این اقدام، یکی از حقوقی است که مردم بر امام و رهبر جامعه اسلامی دارند. امام باقر (علیه‌السّلام) در پاسخ به این سؤال که: «حقّ مردم بر امام چیست؟»، می‌فرماید:
«یَقسِمُ بَینَهُم بِالسَّوِیَّةِ ویَعدِلُ فِی الرَّعِیَّةِ؛
تقسیم یکسان
[ثروت
] میان ایشان و عدالت‌ورزی میان توده مردم.»
در احادیث فراوانی تاکید شده که در حکومت امام مهدی (علیه‌السّلام)، مردم به این حقّ خود، خواهند رسید.
در حدیثی از
امام علی (علیه‌السّلام) آمده که ایشان در توصیف اقدامات قائم (علیه‌السّلام) می‌فرماید:
«وَ یَدعو الی اخذِ المالِ فَیَقسِمُهُ بِالسَّوِیَّةِ، وَ یَعدِلُ فِی الرَّعِیَّةِ؛
و به اخذ مال فرا می‌خوانَد، آن را یکسان تقسیم می‌کند و میان مردم، عدالت می‌ورزد.»
همچنین از پیامبر خدا (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) نقل شده که در این باره می‌فرماید:
«یَقسِمُ المالَ صِحاحاً؛
[قائم
] مال را به درستی قسمت می‌کند. مردی از ایشان پرسید: مقصود از «تقسیم درست» چیست؟ پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) فرمود: «ثروت را به‌طور مساوی میان مردم تقسیم می‌نماید».
تاکید این احادیث بر تقسیم ثروت‌های عمومی به‌طور مساوی در میان مردم و آوردن
عدالت در کنار
مساوات، اشاره به این است که مقتضای عدل، این است که اموال و امکانات عمومی، به‌طور مساوی در اختیار همگان قرار گیرد و هیچ نوع امتیازی نمی‌تواند موجب تبعیض در بهره‌گیری از
بیت المال گردد.
شیخ طوسی در کتاب
تهذیب الاحکام از
ابو‌حمزه بطائنی روایت کرده که او می‌گوید: از
امام صادق (علیه‌السّلام) پرسیدم: نقل شده که «سود گرفتن
مؤمن، از مؤمن رِباست». آیا این حدیث، صحیح است؟ امام (علیه‌السّلام) فرمود:
«ذاکَ اذا ظَهَرَ الحَقُّ وَ قامَ قائِمُنا اهلَ البَیتِ، فَاَمَّا الیَومَ فَلا بَاسَ ان یَبیعَ مِنَ الاَخِ المُؤمِنِ وَ یَربَحَ عَلَیهِ؛
آن نیز برای هنگامی است که حق، ظهور کند و قائم ما
اهل‌بیت قیام کند؛ امّا امروز، مشکلی نیست که مؤمن به مؤمن چیزی بفروشد و از او سود بگیرد.»
بر پایه مفاد این حدیث، یکی از سیاست‌های اقتصادی دولت مهدوی، تحریم سود گرفتن مؤمن از مؤمن در معاملات است. گفتنی است با توجّه به ضعفِ سند این حدیث، نمی‌توان به‌طور قاطع در این باره اظهار نظر کرد؛ ولی با در نظر گرفتن این‌که در عصر غیبت نیز سود گرفتن از مؤمن به استثنای مواردی خاص،
کراهت دارد، (سود گرفتن از مؤمن، کراهت دارد، جز در مورد ضرورت یا در صورتی که خرید مشتری برای تجارت باشد
[نه مصرف
]، یا این که مشتری، جنسی را بیش از یکصد درهم بخرد که در این صورت، گرفتن سود به‌اندازه هزینه یک روز، کراهت ندارد.)
می‌توان گفت: پیشرفت‌های اقتصادی در
دولت امام مهدی (علیه‌السّلام) به تدریج به گونه‌ای خواهد بود که مردم، نیازی به سود گرفتن در معاملات ندارند. در این شرایط اقتصادی، معاملات، صرفاً برای خدمت به یکدیگر صورت می‌گیرد، و سود گرفتن مؤمن از مؤمن، ممنوع می‌گردد.
یکی از درخواست‌های منتظران ظهور امام مهدی (علیه‌السّلام) از
خداوند سبحان، در عصر غیبت، عمران و آبادانی شهرهاست. در «
دعای عهد» می‌خوانیم:
«وَ اعمُرِ اللَّهُمَّ بِهِ بِلادَکَ، وَ اَحیِ بِهِ عِبادَکَ، فَاِنَّکَ قُلتَ وَ قَولُکَ الحَقُّ: «ظَهَرَ الفَسادُ فی البَرِّ وَ البَحرِ بِما کَسَبَت ایدِی النَّاسِ؛
بار خدایا! سرزمین‌هایت را به دست او (امام مهدی (علیه‌السّلام)) آباد و بندگانت را زنده کن که تو به راستی گفته‌ای: «تباهی در خشکی و دریا به دلیل دستاوردهای
[گناهان
] مردم، پدیدار شده است».
این دعا، از دعاهایی است که قطعاً مستجاب می‌گردد. سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی و عمرانی دولت مهدوی، در کنار امدادهای ویژه الهی، سبب می‌شود که هیچ نقطه‌ای در زمین، ویران نمانَد. امام باقر (علیه‌السّلام) در توصیف ویژگی‌های دوران حکومت مهدی (علیه‌السّلام) می‌فرماید:
«فَلا یَبقی فِی الاَرضِ خَرابٌ الّا قَد عُمِرَ؛
ویرانی در زمین نمی‌مانَد، جز آن که آباد می‌شود.»
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «سیاست‌های مستقیم پیشرفت اقتصادی در حکومت امام مهدی» تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۱۱/۳.
