• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خُزّان العلم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: خُزّان العلم، زیارت جامعه کبیره، علم لدنی، ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، دانش خاص، دانش عام، مظهر علم الهی.

پرسش: مقصود از «خُزّان العلم» در زیارت جامعه کبیره چیست؟ آیا همان علم لدنی است؟

پاسخ: مراد از خزان العلم، ائمه اطهار (علیهم‌السلام) هستند که با عنایت الهی و علم لدنی مسلط بر همه عوالم هستی بوده و چیزی از احاطه علمی آنان مخفی نمی‌ماند. امامان معصوم (علیهم‌السلام) نگهبانِ دانش خداوندی هستند و آن‌ را مانند گنجی پُربها پاس می‌دارند و البته دانش آنان وابسته به منبع نامحدود علم بی‌پایان الهی است.



در بخشی از زیارت جامعه کبیره در صفات امامان معصوم (علیهم‌السلام) می‌خوانیم: «وَ خُزّانَ الْعِلْم»؛ یعنی و خزانه‌داران دانش.
«خُزّان»؛ جمع «خازن»، به معنای نگهبان، خزانه‌دار و کلیددار است.
[۵] دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، واژه «خازن».



دانش ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، که از مصادیق علم لدنی اشاره شده در آیه ۶۵ سوره کهف و از مهم‌ترین ویژگی‌های امامت است که در چندین مورد در زیارت «جامعه کبیره» با تعابیر گوناگونی از آن یاد می‌شود. در عبارت مورد نظر به یکی از ویژگی‌های دانش آن بزرگواران اشاره شده است و آن عبارت است از: «خزانه‌دار و نگهبان دانش خداوندی».


این‌که امامان (علیهم‌السلام)، نگهبان و خزانه‌داران دانش خداوندی هستند و آن ‌را مانند گنجی پُربها پاس می‌دارند، در شماری از احادیث بیان شده است؛ مانند این‌که:

۳.۱ - حدیث قدسی

در حدیثی قدسی، گزارش شده است خداوند، ائمه (علیهم‌السلام) را برای پیامبرش چنین توصیف فرموده است: «هُمْ خُزّانی عَلی عِلْمِی مِن بَعدِکَ»؛ آنان، پس از تو خزانه‌دار دانش من هستند.

۳.۲ - حدیثی از امام باقر

همچنین امام باقر (علیه‌السّلام)، در حدیثی، فرموده است: «به خدا سوگند! ما خزانه‌داران خدا در آسمان و زمینش هستیم، نه آن‌که خزانه‌دار طلا یا نقره باشیم؛ بلکه خزانه‌دار علمش هستیم».


برای روشن شدن معنای این‌که ائمه اطهار (علیهم‌السلام) خزینه‌داران علم الهی هستند، باید به چند نکته توجه شود:

۴.۱ - خزینه بودن ائمه

یک. در امور مادی، خزانه با خزانه‌دار تفاوت دارد؛ چون متاع مادی را در صندوق یا انباری می‌گذارند و کلید آن‌ را به دست کسی می‌سپارند؛ اما امور غیر مادی همانند اموری مادی نیست که انبار مادی داشته باشد؛ بلکه در صفحه جان هر کسی که جا بگیرد، اختیار آن نیز به دست او خواهد بود؛ ازاین‌رو انباردار امور مجرد و غیر مادی، جدای از خود انبار نخواهد بود. بدین ترتیب اگرچه در این‌جا از ائمه (علیهم‌السّلام) به عنوان خازن و نگهبان علم الهی یاد شده است، ولی منظور از آن، همان خزینه بودن آن ذوات مقدس است.
[۹] جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶، محقق، صفایی، محمد، قم، اسراء، چ۷، ۱۳۸۹ش.


۴.۲ - گستره علم ائمه

دو. ائمّه اطهار (علیهم‌السلام) که کَون جامع (کون جامع، انسان کامل است که مظهر تمام‌نمای حق‌تعالی است‌.) و دارای همه نشئات وجودی هستند، در مرتبه نورانیت و ولایت کلیه که حقیقت امامت آن‌ها است، به عنایت الهی مسلط بر همه عوالم هستی هستند و چیزی از احاطه علمی آنان مخفی نمی‌ماند؛
[۱۰] جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۷۶، محقق، صفایی، محمد، قم، اسراء، چ۷، ۱۳۸۹ش.
ولی به مرحله ماده و عالم طبیعت که می‌رسند، یعنی مرحله ناقص، مانند دیگران هستند؛ بدین معنا که شاید چیزی را نخواهند بدانند و از سیطره علم آن‌ها خارج باشد. تفاوتشان با دیگران این است که دیگران به آن خزانه بی‌پایان راهی ندارند؛ لذا ممکن است دلشان بخواهد چیزی را بدانند ولی نتوانند؛ اما امامان معصوم (علیهم‌السّلام) که کلیددار و خازن آن خزانه بی‌پایان‌اند، هر چه را که بخواهند می‌توانند بدانند.
[۱۱] جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۷۶، محقق، صفایی، محمد، قم، اسراء، چ۷، ۱۳۸۹ش.
از این‌رو در روایات آمده است: «وقتی امام معصوم بخواهد چیزی را بداند، می‌داند».
بدین ترتیب آن‌ها مظهر علم الهی هستند؛ یعنی همان‌گونه که چیزی از حیطه علم بی‌پایان خدا مخفی نمی‌ماند، گستره علم ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) نیز، همه موجودات نظام هستی را دربر می‌گیرد.

۴.۳ - عرضی بودن علم ائمه

سه. علم الهی استقلالی بوده، مرتبط با جای دیگری نیست؛ اما علم ائمّه اطهار تبعی و عَرَضی است؛ یعنی به منبع نامحدود علم الهی مرتبط است و اساساً اگر تعلیم الهی و اتصال به علم بی‌پایان او نباشد، ائمه نیز مساوی دیگران خواهند بود؛ لذا در برخی روایات آمده است: «اگر امام بخواهد چیزی را بداند، خدا آن ‌را به او می‌آموزد».

۴.۴ - مراد از دانش خاص و عام الهی

چهار. ماهیت دانش الهی برای ما مجهول است و ائمه (علیهم‌السّلام)، در توضیحِ دانش خداوند، فرموده‌اند: «خداوند متعال، دانشی خاص دارد و دانشی عام. دانش خاص او، همان دانشی است که فرشتگان مقرب و پیامبرانِ فرستاده‌شده او هم بر آن، آگاهی ندارند؛ و دانش عام او، همان دانشی است که فرشتگانِ مقرب و پیامبران فرستاده‌شده او بر آن آگاهی دارند و همانا آن، از پیامبر خدا به ما رسیده است».
دانش خاص خداوند، اشاره به علم ذات باری‌تعالی است که سرچشمه همه دانش‌ها است و کسی از آن، آگاهی ندارد. دانش عام خداوند نیز تنها از طریقِ خاصان الهی انتقال می‌یابد؛ ازاین‌رو اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) هم از طریق پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به آن آگاه شده‌اند.


۱. شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج‌۲، ص۶۱۰، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ۲، ۱۴۱۳ق.    
۲. ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، ص۵۲۴، محقق، مصحح، قیومی اصفهانی، جواد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ۱، ۱۴۱۹ق.    
۳. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۱۷۸، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چ۱، ۱۴۰۴ق.    
۴. ‌طریحی، فخرالدین، مجمع‌البحرین، تحقیق، حسینی اشکوری‌، سید احمد، ج‌۶، ص۲۴۳، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، چ ۳، ۱۳۷۵ش.    
۵. دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، واژه «خازن».
۶. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج‌۱، ص۷۴، محقق، مصحح، کوچه باغی، محسن بن عباس‌علی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص۱۹۳، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ۴، ۱۴۰۷ق.    
۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص۱۹۲، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ۴، ۱۴۰۷ق.    
۹. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶، محقق، صفایی، محمد، قم، اسراء، چ۷، ۱۳۸۹ش.
۱۰. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۷۶، محقق، صفایی، محمد، قم، اسراء، چ۷، ۱۳۸۹ش.
۱۱. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۷۶، محقق، صفایی، محمد، قم، اسراء، چ۷، ۱۳۸۹ش.
۱۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص۲۵۸، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ۴، ۱۴۰۷ق.    
۱۳. بقره/سوره۲، آیه۲۳۱.    
۱۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۶.    
۱۵. فصلت/سوره۴۱، آیه۵۴.    
۱۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص۲۵۸، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ۴، ۱۴۰۷ق.    
۱۷. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج‌۱، ص۱۳۱، محقق، مصحح، کوچه باغی، محسن بن عباس‌علی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۸. شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید‌، ص۱۳۸، محقق، مصحح، حسینی،‌ هاشم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ۱، ۱۳۹۸ق.    




سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «خُزّان العلم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۱/۱۷.    



جعبه ابزار