• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خطبه‌های افتخاریه و بیان و تطنجیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: خطبه افتخاریه، خطبه البیان، خطبه تطنجیه، امام علی (علیه‌السلام)، مهدویت، نهج‌البلاغه.

پرسش: آیا خطبه‌های «بیان»، «افتخاریه» و «تطنجیه» که در «مشارق الانوار» حافظ بُرسی وجود دارند، معتبر و مورد وثوق‌اند؟

پاسخ: با توجه به سنجش محتوای خطبه‌های افتخاریه و البیان و تطنجیه به وسیله سایر روایات و هم‌چنین برخی از آیات قرآن تا حدودی اعتبار و مورد وثوق بودن آنها مشخص می‌شود، در ادامه به بررسی بیش‌تر اعتبار چند خطبه مذکور پرداخته شده است.


حافظ رجب برسی در کتاب «مشارق الانوار» از اصبغ بن نباته، خطبه نسبتاً مفصلی را به نام «خطبة الافتخار» از امام علی (علیه‌السلام) نقل کرده است. در آن خطبه امام علی (علیه‌السلام) با این جملات خود را معرفی می‌فرماید: «من برادر پیامبر و وارث علم و دانش و معدن حکمت و صاحب راز رسول خدا هستم. خدای عالَم هیچ حرفی از حروف کتاب‌های آسمانی خود را نازل نفرمود، جز این‌که آنها به من رسیده و دانشم را نسبت به حوادث گذشته و آینده جهان تا روز قیامت افزون فرموده است».
[۱] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۰، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، اعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
سپس آن‌ حضرت به حوادثی از آینده و نشانه‌های ظهور اشاره می‌کنند.
[۲] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۰ – ۲۶۲، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، اعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
اگر اجمالاً به متن این خطبه دقت شود موارد زیادی از این عبارات و محتوا در روایات دیگر نیز آمده است، و مورد تأیید می‌باشد.

در خطبه «البیان»؛ اوصافی از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ذکر شده و در ادامه، مباحثی درباره مهدویت مطرح می‌شود.عمده مطالب مهدوی این خطبه به اوضاع آخرالزمان و نشانه‌های ظهور پرداخته است. این خطبه، ضمن بحث از علائم ظهور، به موضوع سید حسنی پرداخته و درباره حرکت او، برخوردش با امام مهدی (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) و تسلیم شدن او و سپاهش برابر امام، صحبت می‌کند. درباره سند این روایت و میزان اعتبار آن، در کلمات علما مطالب فراوانی به چشم می‌خورد که برخی مؤید و برخی مخالف هستند.

این خطبه را مرحوم حافظ رجب بُرسی در کتاب «مشارق الانوار الیقین» نقل کرده است.
[۳] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۳.
از آن‌جا که امام علی (علیه‌السلام) در قسمتی از این خطبه می‌فرماید: «اَنَا الْواقِفُ عَلَی التُّطُنْجَیْنِ»
[۴] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۳.
ـ من بر تطنجین ایستاده‌ام ـ این خطبه را تطنجیه گویند. که به معنای دو خلیج از آب است و یا به معنای دنیا و آخرت است. آغاز خطبه با بخش «خلق عالم» با خطبه نخست نهج ‌البلاغه قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متاثر از آیات قرآنی است و بر باورهای رسمی تکیه دارد.

۳.۱ - مضمون اصلی خطبه

مضمون اصلی خطبه، گستره دانش حضرت علی (علیه‌السلام) است، به‌ویژه به دانایی برتر آن‌ حضرت نسبت به کائنات و نسبت به رخدادهای گذشته و آینده تکیه دارد، به همین مناسبت، مضامین گسترده‌ای در کیهان‌شناسی، اخبار گذشتگان و وقایع مربوط به آخرالزمان آمده است. این خطبه، سیر حمد و ستایش خدای تعالی را در طول تاریخ انبیا و ولایت تکوینی و علم ائمه اطهار (علیهم‌السلام) را بیان می‌کند. به دیگر سخن؛ انسان کامل را معرفی می‌کند. سخن از خلق اول و صادر اول می‌باشد که در لسان حدیث به صورت «اَوَّلُ ما خَلَقَ اللّه‌ُ الْعَقْلُ»
[۵] حر عاملی، محمد بن حسن‌، الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسی)، ص۶۴۷، انتشارات دهقان‌، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.    
[۶] ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، ج‌۱۸، ص۱۸۵، محقق و مصحح:ابراهیم، محمد ابوالفضل، ‌ مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
بیان می‌شود و این مقام عقل در ابعاد مختلف دارای مظاهر مختلفی است. این مقام عقل اول، همان «حقیقت محمدیه» است.

۳.۲ - نقل خطبه مذکور

خطبه «تطنجیه» در نهج‌البلاغه نیامده است؛ ولی در «المجموع الرائق من ازهار الحدائق» سید هبة‌اللّه ابی‌محمد موسوی (متوفای ۷۰۳ق)،
[۷] موسوی، سید هبة اللّه ابی محمد، المجموع الرائق من ازهار الحدائق، ج۱، ص۴۵۲، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۵ش.
درج شده و برخی از متأخرین مانند «الزام الناصب» علی یزدی حایری (متوفای ۱۳۲۳ق)، ‌
[۸] یزدی حایری، علی‌، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ‌، ج‌۲، ص۱۹۹، محقق و مصحح:عاشور، علی‌، مؤسسة الاعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
نیز نقل کرده‌اند. در پایان این خطبه از اقالیم چهارگانه یاد شده و شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده است که این خطبه با «خطبه الاقالیم» که ابن شهرآشوب در «المناقب» از آن یاد کرده متحد باشد.
[۹] تهرانی، آقا بزرگ‌، الذریعة الی ‌تصانیف ‌الشیعة، ج‌۷، ص۱۹۸ ۲۰۱، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
[۱۰] مازندرانی، ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب (علیه‌السلام)، ج‌۲، ص۲۷۴، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
این خطبه نیز بارها به صورت مستقل و ضمن کتاب‌های دیگر به چاپ رسیده است. نسخه‌های خطی متعددی از آن‌ را در کتاب‌خانه‌های دانشگاه تهران، مجلس، وزیری یزد و مسجد اعظم قم سراغ داده‌اند.
[۱۱] فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج۱۳، ص۳۳۸۰.
[۱۲] فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج۶، ص۳۶۵.
[۱۳] فهرست کتاب‌خانه مجلس، ج۳۸، ص۴۹۷.
[۱۴] فهرست کتاب‌خانه وزیری یزد، ج۱، ص۲۱
[۱۵] فهرست کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، ص۶۰۶.
چند شرح بر خطبه مذکور نگاشته شده ( محمد کریم‌خان بن ابراهیم کرمانی (متوفای ۱۲۸۸ق) شرحی بر خطبه تطنجیه نگاشته که نسخه خطی آن در کتاب‌خانه سپهسالار نگهداری می‌شود. شرحی ناشناخته بر خطبه تطنجیه در فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران معرفی شده است.)
[۱۶] صدرایی، علی و خویی، ابوالفضل و سلیمانی، مهدی و آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه) ج۴، ص۳۷۷ – ۳۷۸، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
که مشهورترین آنها «ارشاد المسترشدین» تالیف سید کاظم رشتی (متوفای ۱۲۵۹ق) است که هفده نسخه خطی از آن در کتاب‌خانه‌های ایران موجود است.
[۱۷] صدرایی، علی و خویی، ابوالفضل و سلیمانی، مهدی و آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۴، ص۳۷۵ – ۳۷۷.


۳.۳ - بررسی محتوایی و سندی

این خطبه از جهت سندی قابل خدشه است و نمی‌توان سند آن‌ را پذیرفت، ولی مدلول و محتوای آن اگر از حضرت امام علی (علیه‌السلام) هم نباشد، قابل پذیرش است، با توجه به این‌که روایات دیگری داریم که دارای مضامین بلندتر و کامل‌تر از مدلول این روایت می‌باشند و به کمک آن می‌آید؛ ازاین‌رو جمعی از بزرگان، مضامین خطبه تطنجیه را صحیح می‌دانند. آنها بر این اعتقادند که با مراجعه به مجموع اخبار وارد شده در فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، رفع شبهه می‌شود؛ البته آنها متذکر می‌گردند که اخبار هم مانند آیات، محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مفصل و تنزیل و تاویل دارد. پس بر شخص منصف است که به مجرد دیدن حدیث یا خبری که ظاهر آن در نظر او با اصول و قواعد هم‌سویی ندارد، فوراً به انکارش اقدام ننماید؛ بلکه در آن تأمل و تدبر نماید و آن‌ را با کلمات دیگری که از معصومان (علیهم‌السلام) رسیده و مفسر این اخبار است مقایسه نماید؛ چرا که کلمات آنان مانند آیات قرآن، برخی برخی دیگر را تفسیر و تبیین می‌کند؛
[۱۸] حسن زاده آملی، حسن، خیر الاثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، ص۹۸، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
برای نمونه، در کتاب «الکافی» کلینی (رحمة‌الله‌علیه) درباره انسان کامل احادیثی است که هیچ منافاتی با آموزه‌های اسلامی ندارد؛ مانند این‌که امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «اَنَا عَیْنُ اللَّهِ وَ اَنَا یَدُ اللَّهِ وَ اَنَا جَنْبُ اللَّهِ- وَ اَنَا بَابُ اللَّهِ».
[۱۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص۱۴۵، محقق و مصحح:غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
ازاین‌رو می‌توان گفت روایات در این باب، تا حدودی محتوای خطبه تطنجیه را تایید می‌کند.
درباره این خطبه و مضامین آن بحث‌های بسیاری طبق مبانی عرفان اسلامی است. که مهم‌ترین آن بحث انسان کامل می‌باشد.

۱. ↑ حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۰، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، اعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۲. ↑ حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۰ – ۲۶۲، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، اعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۳. ↑ حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۳.
۴. ↑ حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ص۲۶۳.
۵. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن‌، الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسی)، ص۶۴۷، انتشارات دهقان‌، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.    
۶. ↑ ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، ج‌۱۸، ص۱۸۵، محقق و مصحح:ابراهیم، محمد ابوالفضل، ‌ مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
۷. ↑ موسوی، سید هبة اللّه ابی محمد، المجموع الرائق من ازهار الحدائق، ج۱، ص۴۵۲، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۵ش.
۸. ↑ یزدی حایری، علی‌، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ‌، ج‌۲، ص۱۹۹، محقق و مصحح:عاشور، علی‌، مؤسسة الاعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
۹. ↑ تهرانی، آقا بزرگ‌، الذریعة الی ‌تصانیف ‌الشیعة، ج‌۷، ص۱۹۸ ۲۰۱، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
۱۰. ↑ مازندرانی، ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب (علیه‌السلام)، ج‌۲، ص۲۷۴، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
۱۱. ↑ فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج۱۳، ص۳۳۸۰.
۱۲. ↑ فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج۶، ص۳۶۵.
۱۳. ↑ فهرست کتاب‌خانه مجلس، ج۳۸، ص۴۹۷.
۱۴. ↑ فهرست کتاب‌خانه وزیری یزد، ج۱، ص۲۱
۱۵. ↑ فهرست کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، ص۶۰۶.
۱۶. ↑ صدرایی، علی و خویی، ابوالفضل و سلیمانی، مهدی و آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه) ج۴، ص۳۷۷ – ۳۷۸، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
۱۷. ↑ صدرایی، علی و خویی، ابوالفضل و سلیمانی، مهدی و آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۴، ص۳۷۵ – ۳۷۷.
۱۸. ↑ حسن زاده آملی، حسن، خیر الاثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، ص۹۸، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
۱۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص۱۴۵، محقق و مصحح:غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «خطبه‌های افتخاریه و بیان و تطنجیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۱۱.    



جعبه ابزار