• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خطبه‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: خطبه، خطبه بیان، خطبه افتخاریه، خطبه تُطُنجیه.
پرسش: آیا خطبه‌های «بیان»، «افتخاریه» و «تطنجیه» که در «مشارق الأنوار» حافظ بُرسی وجود دارند، معتبرند؟
پاسخ:



حافظ رجب برسی در کتاب «مشارق الأنوار» از أصبغ بن نباته، خطبه نسبتاً مفصلی را به نام «خطبة الإفتخار» از امام علی ـ علیه‌السلام ـ نقل کرده است.

۱.۱ - معرفی امام علی

در آن خطبه امام علی علیه‌السلام با این جملات خود را معرفی می‌فرماید: «من برادر پیامبر و وارث علم و دانش، و معدن حکمت و صاحب راز رسول خدا هستم. خدای عالَم هیچ حرفی از حروف کتاب‌های آسمانی خود را نازل نفرمود، جز این‌که آنها به من رسیده و دانشم را نسبت به حوادث گذشته و آینده جهان تا روز قیامت افزون فرموده است».
[۱] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین (ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۰، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
سپس آن‌ حضرت به حوادثی از آینده و نشانه‌های ظهور اشاره می‌کنند.
[۲] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۰ ـ ۲۶۲، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
اگر اجمالاً به متن این خطبه دقت شود، موارد زیادی از این عبارات و محتوا در روایات دیگر نیز آمده است، و مورد تأیید می‌باشد.


در خطبه «البیان»، اوصافی از امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ ذکر شده و در ادامه، مباحثی درباره مهدویت مطرح می‌شود. عمده مطالب مهدوی این خطبه به اوضاع آخرالزمان و نشانه‌های ظهور پرداخته است. این خطبه، ضمن بحث از علائم ظهور، به موضوع سید حسنی پرداخته و درباره حرکت او، برخوردش با امام مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و تسلیم شدن او و سپاهش برابر امام، صحبت می‌کند. درباره سند این روایت و میزان اعتبار آن، در کلمات علما مطالب فراوانی به چشم می‌خورد که برخی مؤید و برخی مخالف هستند.


این خطبه را مرحوم حافظ رجب بُرسی در کتاب «مشارق الأنوار الیقین» نقل کرده است.
[۳] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین (ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۳، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.


۳.۱ - علت نام‌گذاری

از آن‌جا که امام علی علیه‌السلام در قسمتی از این خطبه می‌فرماید: «اَنَا الْواقِفُ عَلَی التُّطُنْجَیْنِ»
[۴] حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۳، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
«من بر تطنجین ایستاده‌ام»، این خطبه را تطنجیه گویند.

۳.۲ - معنای تطنجیه

یا به معنای دو خلیج از آب است و یا به معنای دنیا و آخرت است.

۳.۳ - ویژگی‌ها



۳.۳.۱ - اول

آغاز خطبه با بخش «خلق عالم» با خطبه نخست نهج ‌البلاغه قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متأثر از آیات قرآنی است و بر باورهای رسمی تکیه دارد.

۳.۳.۲ - دوم

مضمون اصلی خطبه، گستره دانش حضرت علی علیه‌السلام است؛ به‌ویژه به دانایی برتر آن‌ حضرت نسبت به کائنات و نسبت به رخدادهای گذشته و آینده تکیه دارد؛ به همین مناسبت، مضامین گسترده‌ای در کیهان‌شناسی، اخبار گذشتگان و وقایع مربوط به آخرالزمان آمده است.

۳.۳.۳ - سوم

این خطبه، سیر حمد و ستایش خدای تعالی را در طول تاریخ انبیا و ولایت تکوینی و علم ائمه اطهار علیهم‌السلام را بیان می‌کند. به دیگر سخن، انسان کامل را معرفی می‌کند.

۳.۴ - حقیقت محمدیه

سخن از خلق اول و صادر اول می‌باشد که در لسان حدیث به‌صورت «اَوَّلُ ما خَلَقَ اللّه‌ُ الْعَقْلُ»
[۶] شیخ حر عاملی، محمد بن حسن‌، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسی)، ص ۶۴۷، انتشارات دهقان‌، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
بیان می‌شود و این مقام عقل در ابعاد مختلف دارای مظاهر مختلفی است. این مقام عقل اول، همان «حقیقت محمدیه» است.

۳.۵ - درج خطبه در کتاب المجموع الرائق ...

خطبه «تطنجیه» در نهج البلاغه نیامده است؛ ولی در «المجموع الرائق من ازهار الحدائق» سید هبة اللّه ابی‌محمد موسوی (متوفای ۷۰۳ق)،
[۸] موسوی، سید هبة اللّه ابی‌محمد، المجموع الرائق من ازهار الحدائق، ج ۱، ص ۴۵۲، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۵ش.
درج شده و برخی متأخرین مانند «إلزام الناصب» علی یزدی حایری‌ (متوفای ۱۳۲۳ق)،‌
[۹] یزدی حایری، علی‌، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب (عج)‌، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ج ‌۲، ص ۱۹۹، مؤسسة الأعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
نیز نقل کرده‌اند.

۳.۶ - اقالیم چهارگانه

در پایان این خطبه از اقالیم چهارگانه یادشده، و شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده است که این خطبه با «خطبة الأقالیم» که ابن شهرآشوب در «المناقب» از آن یاد کرده، متحد باشد.
[۱۰] آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة إلی ‌تصانیف ‌الشیعة، ج ‌۷، ص ۱۹۹ و ۲۰۱، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.
[۱۱] ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب (ع)، ج ‌۲، ص ۲۷۴، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.


۳.۷ - نسخه‌های خطی

این خطبه نیز بارها به‌صورت مستقل و ضمن کتاب‌های دیگر به چاپ رسیده است. نسخه‌های خطی متعددی از آن‌ را در کتاب‌خانه‌های دانشگاه تهران، مجلس، وزیری یزد و مسجد اعظم قم سراغ داده‌اند.
[۱۲] فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج ۱۳، ص ۳۳۸۰.
[۱۳] فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج ۶، ص ۳۶۵.
[۱۴] فهرست کتاب‌خانه مجلس، ج ۳۸، ص ۴۹۷.
[۱۵] فهرست کتاب‌خانه وزیری یزد، ج ۱، ص ۲۱.
[۱۶] فهرست کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، ۶۰۶.
چند شرح بر خطبه مذکور نگاشته شده
[۱۷] علی صدرایی، خویی، با همکاری: ابوالفضل؛ سلیمانی، مهدی؛ آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه) ج ۴، ص ۳۷۷ ـ ۳۷۸، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش؛ محمد کریم‌خان بن ابراهیم کرمانی (متوفای ۱۲۸۸ق) شرحی بر خطبه تطنجیه نگاشته که نسخه خطی آن در کتاب‌خانه سپهسالار نگهداری می‌شود.
[۱۸] شرحی ناشناخته بر خطبه تطنجیه در فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران (ج ۲، ص ۷۰۳، شماره ۱۰۶۷) معرفی شده است.
که مشهورترین آنها «ارشاد المسترشدین» تألیف سید کاظم رشتی (متوفای ۱۲۵۹ق) است که هفده نسخه خطی از آن در کتاب‌خانه‌های ایران موجود است.
[۱۹] فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج ۴، ص ۳۷۵ ـ ۳۷۷.


۳.۸ - بررسی سندی

این خطبه از جهت سندی قابل خدشه است و نمی‌توان سند آن‌ را پذیرفت؛ ولی مدلول و محتوای آن اگر از حضرت امام علی ـ علیه‌السلام ـ هم نباشد، قابل پذیرش است. با توجه به این‌که روایات دیگری داریم که دارای مضامین بلندتر و کامل‌تر از مدلول این روایت می‌باشند، و به کمک آن می‌آید؛ ازاین‌رو جمعی از بزرگان، مضامین خطبه تطنجیه را صحیح می‌دانند. آنها بر این اعتقادند که با مراجعه به مجموع اخبار وارد شده در فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السلام ـ رفع شبهه می‌شود؛ البته آنها متذکر می‌گردند که اخبار هم مانند آیات، محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مفصل و تنزیل و تأویل دارد. پس بر شخص منصف است که به مجرد دیدن حدیث یا خبری که ظاهر آن در نظر او با اصول و قواعد هم‌سویی ندارد، فوراً به انکارش اقدام ننماید؛ بلکه در آن تأمل و تدبر نماید و آن‌ را با کلمات دیگری که از معصومان ـ علیهم‌السلام ـ رسیده و مفسر این اخبار است، مقایسه نماید؛ چراکه کلمات آنان مانند آیات قرآن، برخی، برخی دیگر را تفسیر و تبیین می‌کند.

۳.۸.۱ - بیان یک نمونه

[۲۰] علامه حسن زاده آملی، حسن، خیر الأثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، ص ۹۸، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.

برای نمونه، در کتاب «الکافی» کلینی (ره) درباره انسان کامل احادیثی است که هیچ منافاتی با آموزه‌های اسلامی ندارد؛ مانند این‌که حضرت علی علیه‌السلام فرمود: «أَنَا عَیْنُ اللَّهِ وَ أَنَا یَدُ اللَّهِ وَ أَنَا جَنْبُ اللَّهِ- وَ أَنَا بَابُ اللَّهِ». ازاین‌رو می‌توان گفت: روایات در این باب، تا حدودی محتوای خطبه تطنجیه را تأیید می‌کند.


۱. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین (ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۰، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۲. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۰ ـ ۲۶۲، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۳. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین (ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۳، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۴. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ص ۲۶۳، أعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۵. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن‌، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسی)، ص ۳۳۱.    
۶. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن‌، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسی)، ص ۶۴۷، انتشارات دهقان‌، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
۷. ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق و مصحح:ابراهیم، محمد ابوالفضل،‌ ج ‌۱۸، ص ۱۸۵، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
۸. موسوی، سید هبة اللّه ابی‌محمد، المجموع الرائق من ازهار الحدائق، ج ۱، ص ۴۵۲، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۵ش.
۹. یزدی حایری، علی‌، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب (عج)‌، محقق و مصحح: عاشور، علی‌، ج ‌۲، ص ۱۹۹، مؤسسة الأعلمی‌، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۱۰. آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة إلی ‌تصانیف ‌الشیعة، ج ‌۷، ص ۱۹۹ و ۲۰۱، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.
۱۱. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب (ع)، ج ‌۲، ص ۲۷۴، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
۱۲. فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج ۱۳، ص ۳۳۸۰.
۱۳. فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران، ج ۶، ص ۳۶۵.
۱۴. فهرست کتاب‌خانه مجلس، ج ۳۸، ص ۴۹۷.
۱۵. فهرست کتاب‌خانه وزیری یزد، ج ۱، ص ۲۱.
۱۶. فهرست کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، ۶۰۶.
۱۷. علی صدرایی، خویی، با همکاری: ابوالفضل؛ سلیمانی، مهدی؛ آشتیانی، احسان، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه) ج ۴، ص ۳۷۷ ـ ۳۷۸، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش؛ محمد کریم‌خان بن ابراهیم کرمانی (متوفای ۱۲۸۸ق) شرحی بر خطبه تطنجیه نگاشته که نسخه خطی آن در کتاب‌خانه سپهسالار نگهداری می‌شود.
۱۸. شرحی ناشناخته بر خطبه تطنجیه در فهرست کتاب‌خانه دانشگاه تهران (ج ۲، ص ۷۰۳، شماره ۱۰۶۷) معرفی شده است.
۱۹. فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج ۴، ص ۳۷۵ ـ ۳۷۷.
۲۰. علامه حسن زاده آملی، حسن، خیر الأثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، ص ۹۸، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
۲۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج ‌۱، ص ۱۴۵، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    



پایگاه اسلام کوئست.    


رده‌های این صفحه : بررسی سندی | حدیث شناسی




جعبه ابزار