حکمت خمس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلید واژه: خمس، سادات فقیر
پرسش: حکمت
خمس براي گذران زندگي
سادات فقیر چیست؟
پاسخ:
اسلام به عنوان دین جامع و پویا در همه زمینه ها، خصوصاً در مسائل اقتصادى داراى برنامه است. هر جامعه ضابطه مند، نیازمند ساختار اقتصادى سالم است. یکى از اصول مهم در قوانین اقتصادى
اسلام ، رفع محرومیّت و ایجاد جامعه عارى از فقر است.
علی(ع) مدیران حکومتى خود را به حمایت از فقیران فرا خوانده است.
یکى از علل
زهد خویش را همدردى با محرومان بیان کرده است.
در سیستم قانونگذارى اسلام براى از بین بردن نظام طبقاتى و حمایت از محرومان، راهکارهاى مهم اقتصادى ارائه شده است. همچنین یکى از علل تشریع حکم «
خمس » نیز فقرزدایى است.
بعضى تصور مى‌کنند این مالیات اسلامى که بیست درصد بسیارى از اموال را شامل مى‌شود و نیمى از آن اختصاص به سادات و فرزندان پیامبر دارد، یک نوع امتیاز نژادى محسوب مى‌شود و ملاحظات خویشاوندى و تبعیض در آن به چشم مى‌خورد و این موضوع با روح
عدالت اجتماعى اسلام و جهانى بودن و همگانى بودن آن، سازگار نیست.
اما کسانى که چنین فکر مى‌کنند، شرایط و خصوصیات این حکم اسلامى را کاملاً بررسى نکرده اند؛ زیرا جواب این اشکال به طور کامل در این شرایط نهفته شده است.
نیمى از
خمس که مربوط به
سادات و
بنی هاشم است، باید به نیازمندان آنان داده شود؛ آن هم به اندازه احتیاجات یک سال و نه بیش تر. بنابراین، تنها کسانى از آن مى‌توانند استفاده کنند که یا از کار افتاده و بیمارند و یا کودک یتیم اند و یا کسان دیگرى که به علتى در بن‌بست از نظر هزینه زندگى قرار دارند.
پس کسانى که بالفعل یا بالقوه قادر به کار کردن هستند و مى‌توانند درآمدى که زندگى آن ها را بگرداند، داشته باشند، هرگز نمى‌توانند از این قسمت خمس استفاده کنند.
جمله اى که میان بعضى معروف است که مى‌گویند: سادات مى‌توانند خمس بگیرند، هر چند ناودان خانه آن ها
طلا باشد، گفتار عوامانه اى بیش نیست و هیچ گونه پایه‌اى ندارد.
مستمندان و نیازمندان سادات و بنى هاشم، حق ندارند چیزى از
زکات مصرف کنند. به جاى آن مى‌توانند تنها از همین قسمت خمس استفاده نمایند. محروم بودن بنى هاشم از زکات، امرى مسلم است که در بسیارى از کتب حدیث و کتب فقهى آمده است. آیا مى‌توان باور کرد که اسلام براى از کار افتاده‌ها و ایتام و محرومان غیر بنى هاشم فکرى کرده باشد، اما نیازمندان بنى هاشم را بدون هیچ گونه تأمین رها ساخته باشد؟
اگر سهم سادات که نیمى از خمس است، از نیازمندى سادات موجود بیش تر باشد، باید آن را به بیت المال ریخت و در مصارف دیگر مصرف نمود.
همان طور که اگر سهم سادات کفایت آن ها را ندهد، باید از بیت المال به آن ها داد.
با توجه به جهات سه گانه فوق، روشن مى‌شود که هیچ گونه تفاوتی از نظر مادى میان سادات و غیر سادات نیست.
نیازمندان غیر سادات مى‌توانند مخارج سال خود را از محل زکات بگیرند؛ ولى از خمس محروم اند. نیازمندان سادات تنها مى‌توانند از محل خمس استفاده کنند؛ اما حق استفاده از زکات را ندارند.
در حقیقت، دو صندوق وجود دارد: صندوق خمس و صندوق زکات. هر کدام از این دو دسته، تنها حق دارند از یکى از این دو صندوق استفاده کنند؛ آن هم به اندازه مساوى؛ یعنى به اندازه نیازمندى یک سال. اما کسانى که دقت در این شرایط و خصوصیات نکرده‌اند، مى‌پندارند که براى سادات سهم بیش ترى از بیت المال قرار داده شده است و یا از امتیاز ویژه‌اى برخوردارند.
اگر هیچ گونه تفاوتى از نظر نتیجه میان این دو نباشد، این برنامه چه ثمره‌اى دارد؟
میان خمس و زکات، تفاوت مهمى وجود دارد و آن این که:
زکات، از مالیات هایى است که جزء اموال عمومى
جامعه اسلامى محسوب مى‌شود و مصارف آن عموماً در همین قسمت مى‌باشد؛ ولى خمس، از
مالیات هایى است که مربوط به حکومت اسلامى است؛ یعنى مخارج دستگاه حکومت اسلامى و گردانندگان این دستگاه از آن تأمین مى‌شود.
بنابراین، محروم بودن سادات از دست‌یابى به اموال عمومى (زکات)، براى دور نگهداشتن خویشاوندان
پیامبر از این قسمت است تا بهانه اى به دست مخالفان نیفتد که پیامبر خویشان خود را بر اموال عمومى مسلط ساخته است.
از سوى دیگر، نیازمندان سادات نیز باید از طریقى تأمین شوند. این موضوع در قوانین اسلام چنین پیش‌بینى شده که آن ها از بودجه
حکومت اسلامی بهره‌مند گردند؛ نه از بودجه عمومى.
خمس، نه تنها یک امتیاز براى سادات نیست، بلکه کنار زدن آن ها، به جهت مصلحت عموم است و برای این است که هیچ گونه سوء ظنى تولید نشود.
اگر ملاحظه مى‌کنیم در بعضى از روایات این عنوان آمده: «کرامة لهم عن اوساخ الناس». هدف این است که سادات از زکات که چرک اموال مردم محسوب مى‌شود، دور بمانند؛ به جهت آن که به مردم بفهماند تا مى‌توانند سر بار
بیت المال نشوند و زکات را براى آن ها که استحقاق شدید دارند، واگذارند.
به این موضوع در احادیث شیعه و سنى اشاره شده است.
در حدیثى از
امام صادق(ع) مى‌خوانیم: «جمعى از
بنی هاشم خدمت پیامبر رسیدند و تقاضا کردند که آن ها را مأمور جمع آورى زکات چهارپایان کند. گفتند: سهمى را که خداوند براى جمع آورى کنندگان زکات تعیین کرده است، ما به آن سزاوارتریم.
پیامبر فرمود: اى بنى
عبد المطلب ! زکات نه براى من
حلال است و نه براى شما؛ ولى به جاى این محرومیت، به شما وعده
شفاعت مى‌دهم... به آنچه خداوند و پیامبر برایتان تعیین کرده، راضى باشید (و کار به زکات نداشته باشید). آن ها گفتند: راضى شدیم».
از این حدیث به خوبى استفاده مى‌شود که بنى هاشم این را یک نوع محرومیت براى خود مى‌دیدند و پیامبر در مقابل به آن ها وعده شفاعت داد.
در
صحیح مسلم که از معروف‌ترین کتب اهل تسنن است، حدیثى مى‌خوانیم که خلاصه اش این است:
عباس و ربیعة ابن حارث خدمت
پیامبر رسیدند و تقاضا کردند که فرزندان آن ها، یعنى عبد المطلب ابن ربیعة و
فضل بن عباس که دو جوان بودند، مأمور جمع آورى زکات شوند و همانند دیگران سهمى بگیرند تا بتوانند هزینه ازدواج خود را از این راه فراهم کنند.
پیامبر از این موضوع امتناع ورزید و دستور داد از راه دیگر، وسایل
ازدواج آن ها فراهم گردد و از محل خمس مهریه همسران آن ها پرداخته شود.
از این
حدیث نیز استفاده مى‌شود که پیامبر اصرار داشت خویشاوندان خود را از دست یافتن به زکات (اموال عمومى مردم) دور نگهدارد.
از مجموع آنچه گفتیم، روشن شد که خمس نه تنها امتیازى براى سادات محسوب نمى‌شود، بلکه یک نوع محرومیت براى حفظ مصالح عمومى است.
سیادت، عنوانی است اعتباری، نه تکوینی که بر مردان و زنانی که نسب شان به حضرت هاشم بن
عبد مناف (جدّ دوم رسول خدا) می‌رسد، اطلاق می‌شود. بنابراین، هر کس که سلسله نسب او به هاشم بن عبد مناف یا فرزندان او برسد، سید محسوب می شود.
در عرف جامعه ما نیز به همین افراد سید می گویند و کسانی که از طرف مادر سید هستند، اگرچه از جهت شرافت و مقام در حکم سادات پدری می باشند، ولی خمس به آن ها تعلق نمی گیرد.
شرط تعلق خمس به سادات، این است که فقیر باشند و شیعه باشند؛ ولی لازم نیست که
عادل باشند. اما دادن خمس به سیدی که خمس را در راه معصیت خرج می کند، جایز نیست و همچنین دادن خمس به سیدی که آشکارا معصیت می کند، بنا بر احتیاط، جایز نیست.
سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
