حکم ارث و دیه قصاص
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ارث،
دیه، قصاص، زن، مرد.
پرسش: در کجای
قرآن در مورد ارث و دیه قصاص اشاره شده است که
زن از مرد کم‌تر ارث و دیه قصاص بگیرد؟
پاسخ: دین اسلام وظایفی بر عهده مردان گذارده که با توجه به آن، نیمی از درآمد مردان خرج زنان می‌شود؛ در حالی که بر عهده زنان چیزی گذارده نشده است، مرد باید هزینه
زندگی همسر خود را طبق نیازمندی او، از مسکن و
پوشاک و خوراک و سایر لوازم بپردازد و واجب النفقه است و هزینه زندگی فرزندان خردسال نیز بر عهده اوست؛ در حالی که
زنان از هرگونه پرداخت هزینه، حتی برای خودشان معاف هستند؛ بنابراین یک زن می‌تواند تمام سهم ارث خود را پس‌انداز کند؛ در حالی که مرد ناچار است آن را برای خود و همسر و فرزندان خرج کند و در نتیجه نیمی از درآمد مرد برای زن خرج می‌شود و نیمی برای خودش؛ در حالی که سهم زن هم‌چنان به حال خود باقی می‌ماند.
درباره دیه قصاص نیز باید بگوییم همان‌طور که در
فقه اسلام مشروحاً بیان شده، اولیای زن مقتول می‌توانند مرد جنایت‌کار را به قصاص برسانند؛ به شرط آن‌که نصف مبلغ دیه را بپردازند. به عبارت دیگر، منظور از عدم قصاص مرد در برابر قتل زن، قصاص بدون قید و شرط است؛ ولی با پرداخت نصف دیه، کشتن او جایز است.
درباره حکم ارث، خداوند متعال در
قرآن مجید می‌فرماید: «یوصیکم الله فی اولادکم للذّکر مثل حظ الانثیین»؛
«خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش می‌کند که از
میراث برای پسر به اندازه سهم دو دختر باشد،
خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش می‌کند که برای پسران دو برابر سهم دختران قائل شوید.
حال چرا ارث مرد دو برابر زن می‌باشد؟
با این‌که از ظاهر
آیه به دست می‌آید که ارث مرد دو برابر زن است، اما با دقت بیش‌تر در مجموعه قوانین
دین مبین
اسلام روشن می‌شود که از یک نظر
ارث زنان دو برابر مردان می‌باشد و این به خاطر حمایتی است که اسلام از حقوق زن کرده است.
دین اسلام وظایفی بر عهده
مردان گذارده که با توجه به آن، نیمی از درآمد مردان خرج زنان می‌شود؛ در حالی که بر عهده
زنان چیزی گذارده نشده است، مرد باید هزینه زندگی همسر خود را طبق نیازمندی او، از مسکن و پوشاک و خوراک و سایر لوازم بپردازد و
واجب النفقه است و هزینه زندگی فرزندان خردسال نیز بر عهده اوست؛ در حالی که زنان از هرگونه پرداخت هزینه، حتی برای خودشان معاف هستند؛ بنابراین یک زن می‌تواند تمام سهم ارث خود را پس‌انداز کند؛ در حالی که مرد ناچار است آن را برای خود و همسر و فرزندان خرج کند و در نتیجه نیمی از درآمد مرد برای زن خرج می‌شود و نیمی برای خودش؛ در حالی که سهم زن هم‌چنان به حال خود باقی می‌ماند.
پس سهم واقعی زنان، از نظر مصرف و بهره‌برداری دو برابر سهم واقعی مردان است و این تفاوت به خاطر آن است که معمولاً قدرت آن‌ها برای تولید
ثروت کم‌تر است و این یک نوع حمایت منطقی و عادلانه است که اسلام از زنان به
عمل آورده و سهم حقیقی آن‌ها را بیش‌تر قرار داده، اگرچه در ظاهر سهم آن‌ها نصف است.
اتفاقاً با مراجعه به آثار اسلامی این نکته به دست می‌آید که سؤال مورد نظر از همان آغاز اسلام در اذهان مردم بوده و گاه و بی‌گاه از
پیشوایان اسلام در این زمینه پرسش‌هایی می‌کردند و پاسخ‌هایی که از طرف این پیشوایان بزرگ
ائمه اهل بیت به این سؤال داده شده غالباً به یک مضمون است و آن این‌که «خداوند مخارج زندگی و پرداخت
مهر را بر عهده مردان گذارده است؛ به همین جهت سهم آن‌ها را بیش‌تر قرار داده».
در کتاب
معانی الاخبار از
امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود: این که سهم زنان نصف سهم مردان از
میراث است به خاطر آن است که زن هنگامی که
ازدواج می‌کند، چیزی می‌گیرد و مرد ناچار است چیزی بدهد، به علاوه هزینه زندگی زنان بر دوش مردان است؛ در حالی که زن در برابر هزینه زندگی مرد و خودش مسئولیتی ندارد.
و در حدیثی
امام جواد (علیه‌السلام) می‌فرماید: زن نه دیه عاقله دارد (مالی که
اقوام در برابر انجام
اعمال خطایی به عنوان دیه می‌پردازند) نه مخارج جبهه، هنگام ازدواج هم مهریه می‌گیرد؛ ولی مرد، مهریه می‌دهد، خرج زن را هم عهده‌دار است. زن، بی‌هیچ مسئولیتی سهم ارث دریافت می‌کند و حالت
پس‌انداز دارد و در بهره‌گیری از همان سهم مرد بهره می‌گیرد. گرچه دریافتی ارث زن، نصف مرد است، ولی بهره‌گیری‌اش دو برابر مرد می‌باشد.
و بعضی
علما می‌گویند: به خاطر برتری مرد بر زن در
تدبر زندگی و این‌که
نفقه بر عهده مرد است، ارث مرد دو برابر ارث زن می‌باشد؛ مانند: «الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم»؛
«مردان سرپرست و نگهبان زنان‌اند، به خاطر برتری‌هایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر انفاق‌هایی که از اموالشان در مورد زنان می‌کنند).
معمولاً
حیات و زندگی مرد، حیات
تعقل است و حیات زن، احساسی و عاطفی است و دادن مال به دست کسی که با تعقل زندگی می‌کند، بهتر است از دادن مال به دست کسی که با
احساس و
عاطفه تدبر می‌کند.
اما آیه‌ای که مربوط به حکم قصاص و دیه می‌باشد:
«یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص فی القتلی الحرّ بالحرّ والعبد بالعبد والانثی بالانثی فمن عفی له من اخیه شیء فاتباع بالمعروف و اداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم و رحمة فمن اعتدی بعد ذلک فله عذاب الیم»؛
«ای افرادی که
ایمان آورده‌اید! حکم قصاص در مورد کشتگان بر شما نوشته شده است، آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده و زن در برابر زن؛ پس اگر کسی از ناحیه برادر (دینی) خود مورد
عفو قرار گیرد (وحکم قصاص او تبدیل به
خون‌بها گردد) باید از راه پسندیده پی‌روی کند (و در طرز پرداخت دیه، حال پرداخت‌کننده را در نظر بگیرد) و قاتل نیز به نیکی دیه را به ولی مقتول بپردازد (و در آن
مسامحه نکند)، این تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما و کسی که بعد از آن
تجاوز کند،
عذاب دردناکی خواهد داشت.
نصف بودن دیه زن نسبت به دیه مرد، دلیل برتری خون مرد نسبت به زن نیست و مرد قاتل را نیز می‌توان (با شرایطی) در برابر زن مقتول قصاص کرد.
ممکن است بعضی ایراد کنند که در
آیات قصاص دستور داده شده که نباید مرد به خاطر قتل زن مورد قصاص قرار گیرد مگر خون مرد از خون زن رنگین‌تر است؟ چرا مرد جنایت‌کار به خاطر کشتن زن و ریختن خون ناحق از انسان‌هایی که بیش از نصف
جمعیت روی
زمین را تشکیل می‌دهند، قصاص نشود؟
در پاسخ باید گفت: مفهوم
آیه این نیست که مرد نباید در برابر زن قصاص شود؛ بلکه همان‌طور که در
فقه اسلام مشروحاً بیان شده، اولیای زن مقتول می‌توانند مرد جنایت‌کار را به
قصاص برسانند؛ به شرط آن‌که نصف مبلغ دیه را بپردازند. به عبارت دیگر، منظور از عدم قصاص مرد در برابر قتل زن، قصاص بدون قید و شرط است؛ ولی با پرداخت نصف دیه، کشتن او جایز است.
اما پرداخت نصف دیه برای اجرای قصاص نه به خاطر این است که
زن از مرتبه
انسانیت دورتر است یا خون او کم‌رنگ‌تر از خون مرد است، پرداخت نصف دیه تنها به خاطر جبران خساراتی است که از قصاص گرفتن از مرد متوجه خانواده او می‌شود؛ چون مردان غالباً در
خانواده عضو مؤثر اقتصادی هستند و مخارج خانواده را متحمل می‌شوند و با فعالیت‌های اقتصادی خود چرخ زندگی خانواده را به گردش درمی‌آورند؛ بنابراین تفاوت میان از بین رفتن
مرد و زن از نظر اقتصادی و جنبه‌های مادی بر کسی پوشیده نیست که اگر این تفاوت مراعات نشود، خسارت بی‌دلیلی به بازماندگان مرد مقتول و فرزندان بی‌گناه او وارد می‌شود؛ لذا اسلام با قانون پرداخت نصف مبلغ دیه در مورد قصاص مرد، رعایت حقوق همه افراد را کرده و از این خلأ اقتصادی و ضربه‌ای که به یک
خانواده می‌خورد، جلوگیری نموده است. اسلام هرگز اجازه نمی‌دهد که به بهانه لفظ «تساوی»، حقوق افراد دیگری مانند فرزندان شخصی که مورد قصاص قرار گرفته، پای‌مال گردد. البته ممکن است استثنائاً زنانی برای خانواده خود نان‌آورتر از مردان باشند؛ ولی می‌دانیم احکام و قوانین بر محور موارد استثنائی دور نمی‌زند؛ بلکه کل مردان را با کل زنان باید سنجید.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حکم ارث و دیه قصاص»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۱۲.
