حقوق پدر و مادر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حقوق والدین، فرزندان، پدر و مادر.
پرسش: از نظر قرآن، حقوق والدین بر فرزندان چیست و کدام‌یک (پدر و مادر) دارای اهمیت است؟
پاسخ: برخی
حقوق والدین بر فرزندان، عبارت‌اند از: بی‌احترامی نکردن، با صدای بلند با آن‌ها حرف نزدن، بزرگوارانه سخن گفتن، در برابر والدین
خاشع و فروتن بودن، نگاه کردن با
رحمت، بلندتر نبودن صدای فرزند، بالاتر نبودن دست فرزند، جلوتر از آن‌ها راه نرفتن،
دعا در
حق والدین، شکرگزاری از آن‌ها، صدا نزدن با
اسم.
در
آیات بسیار، خداوند به
احسان به پدر و مادر دستور داده است.
چنان‌که در مورد
یحیی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
وَ بَرًّا بِوالِدَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ جَبَّاراً عَصِیًّا؛
و با پدر و مادر خود نیک‌رفتار بود و زورگویی نافرمان نبود».
حضرت عیسی (علیه‌السلام) هم نسبت به مادرش
محبت می‌کرد و می‌فرماید: «
وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً شَقِیًّا؛
مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و
جبار و شقی قرار نداده است».
در این
آیه حضرت مسیح از افتخارات خود مسئله نیکی و احسان به مادرش را برمی‌شمرد: «
وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْسانا؛
[۳] خدا را بپرستید و چیزی را با او
شریک مگردانید و به
پدر و مادر احسان کنید».
«
قل تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم الا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً؛
ای
پیامبر! به مردم بگو: بیایید تا آن‌چه را خدا
حرام کرده است، برای شما بیان کنم و به خدا
شرک نورزید و به پدر و مادر
احسان کنید».
در این
آیه، قبل از آن‌که محرمات را بیان کند و به جای آن‌که آزار به پدر و مادر را تحریم کند، مسئله
احسان به پدر و مادر را بیان کرده است؛ یعنی نه‌تنها ایجاد ناراحتی برای آن‌ها
حرام است، بلکه علاوه بر آن باید به آن‌ها احسان کرد.
«
وَ قَضی رَبُّکَ اَلاَّ تَعْبُدُوا اِلاَّ اِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْساناً اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً، وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیرا».
در این
آیات به مواردی از
حقوق والدین اشاره شده است که ما آن‌ها را با کمک
روایات معصومان (علیهم‌السلام) بیان می‌کنیم:
کم‌ترین بی‌احترامی ممنوع است: «
لا تقل لهما اف».
امام صادق (علیه‌السلام) در ذیل این آیه می‌فرماید: پدر و مادرت اگر از تو هم قهر کردند، تو به آن‌ها اف نگو؛
هم‌چنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: اگر
خداوند چیزی کم‌تر از این می‌بود، از آن نهی می‌کرد. (اف کم‌ترین چیزی است که خداوند از آن نهی کرده است).
درباره اف به چند مورد اشاره شده است:
«اف» در اصل به معنای هر چیز کثیف و آلوده است و به عنوان
توهین هم گفته می‌شود.
بعضی هم گفته‌اند: اف به معنای چرکی است که زیر
ناخن جمع می‌شود که هم آلوده است و هم ناچیز.
هم‌چنین معانی دیگری مثل چیز کم، ناراحتی و ملامت، بوی بد.
بعضی گفته‌اند: وقتی
خاک یا
خاکستر به
لباس و بدن می‌نشیند و
انسان با فوت کردن آن را از خود دور می‌کند، صدایی از دهان خارج می‌شود که شبیه اف است.
سپس در ظاهر ناراحتی و تنفر ـ به‌ویژه از چیزهای کوچک ـ به کار رفته است.
خلاصه می‌توان گفت: اف به صدایی که انسان هنگام اظهار
تنفر یا ابراز تألم و درد جزئی یا فوت کردن چیز آلوده‌ای، از دهانش خارج می‌شود.
اما این‌که در آین آیه نهی اف را به پیری اختصاص داده، در حالی که این عدمِ بی‌احترامی به تمام دوران مربوط است و اختصاص به دوران پیری ندارد، برای این است که
والدین در این موقع احتیاج بیش‌تری به فرزندان پیدا می‌کنند و اگر اف مورد نهی واقع شده است، پس مواردی همچون زدن و ستم به طریق اولی مورد نهی است.
بر سر آن‌ها
فریاد نزنید: «
و لا تنهرهما»
امام صادق (علیه‌السلام) در ذیل این قسمت آیه فرموده‌اند: حتی اگر
پدر و مادر تو را زدند، بر سر آن‌ها فریاد نزن.
با آن‌ها با گفتار بزرگوارانه سخن بگویید: «
وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً».
امام صادق ذیل این قسمت از
آیه فرموده‌اند: حتی اگر آن‌ها تو را زدند به آن‌ها بگو: خداوند شما را ببخشد.
نهایت فروتنی در برابر آن‌ها: «
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ».
امام صادق (علیه‌السلام) در ذیل این قسمت آیه به مصادیقی از
فروتنی اشاره کرده است.
نگاه به آن‌ها، نگاه با
رحمت و رأفت باشد: «
و لا تمل عینیک من النظر الیهما الا برحمة و رقةٍ».
صدایت بلندتر از صدای آن‌ها نباشد: «
و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما».
دست فرزند بالاتر از دست آن‌ها نباشد: «
و لا یدک فوق ایدهما».
جلو آن‌ها راه نرود: «
و لا تقدم قدامها».
برای آن‌ها
دعا کند: «
قل رب ارحمهما کما ربیّانی صغیراً».
از این آیه معلوم می‌شود که دعا کردن برای پدر و مادر در مظنه
اجابت است و بی‌خاصیت نیست؛ چون خداوند فرموده که نسبت به آن‌ها
دعا کنید. این خود یک نوع ادب است؛ ولو این‌که این دعا هم مستجاب نشود؛ هم‌چنین این دعا اختصاصی به زمان
مرگ آن‌ها ندارد؛ بلکه در حال
حیات را هم شامل می‌شود.
«
ان اشکرلی و لوالدیک الی المصیر؛
به او سفارش کردیم که شکرگزار من و پدر و مادرت باش».
این اهمیت سپاس و
شکرگزاری از پدر و مادر از آن جهت است که در این آیه خداوند شکرگزاری پدر و مادر را در کنار شکرگزاری خداوند قرار داده است.
آن‌ها را به
اسم صدا نزدن: «
و قل لهما قولاً کریماً».
در
تفسیر منهج الصادقین در ذیل آیه می‌فرماید: معنای آیه این است: با ایشان سخن نیکو از روی ادب و حرمت بگو؛ یعنی ایشان را به اسم نخوان؛ بلکه بگو: ای پدر! ای مادر! یا معنای آیه این است که با ایشان آن جور سخن بگو که بنده
گناه‌کار عاجز یا خواجه خشمناک درشت‌خو سخن می‌گوید.
در
روایات هم به مواردی از نیکی به پدر و مادر که از
دنیا رفته‌اند، اشاره شده است؛ از جمله:
۱. از طرف آن‌ها
نماز انجام دهد، چه خودش انجام دهد و چه کسی را اجیر کند تا برای آن‌ها این
عبادت را انجام دهند.
۲. از طرف آن‌ها
صدقه بدهد.
۳. از طرف آن‌ها
حج به جا آورد.
۴. به جای آن‌ها
روزه بگیرد.
۵. برای آن‌ها طلب
مغفرت کند.
۶. دوستان آن‌ها را اکرام کند.
آیاتی که در رابطه با
احترام پدر و مادر وجود دارد، دو دسته هستند:
یک دسته از آیاتی که خداوند مردم را نسبت به پدر و مادر سفارش می‌کند و می‌فرماید: هر دوی آن‌ها را مورد
احترام قرار بدهید؛ مثل آیه:
ــ «
و اذ اخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احساناً؛
و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر احسان کنید».
ــ هم‌چنین این مضمون در
آیات دیگری هم آمده؛ از جمله:
نساء، ۳۶؛
انعام، ۱۵۱
و
اسراء، ۲۳.
یک دسته از آیات هستند که فقط در خصوص
مادر هستند و در آن آیات زحمات مادر را بیان می‌کند:
ــ «
وَ وَصَّیْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحْساناً حَمَلَتْهُ اُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا»؛
ــ «
وَ وَصَّیْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْن».
در این
آیات جریان حمل مادر و وضع حمل و شیر دادن مادر را بیان می‌کند تا فرزندان را به یاد زحمات آن‌ها متوجه سازد تا نسبت به آن‌ها نیکی و احترام مضاعفی را به کار گیرند.
در مورد روایات هم در مورد این‌که باید نسبت به مادر احترام بیش‌تری صورت گیرد، سفارشات زیادی وجود دارد.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: یک نفر خدمت
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) آمد و گفت: ای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)! به چه کسی
محبت کنم؟ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: به مادرت؛ دوباره سؤال کرد: بعد به چه کسی محبت کنم؟ باز رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: به مادرت؛ دوباره سؤال کرد بعد از آن به چه کسی محبت کنم؟ دوباره رسول خدا فرمود: به مادرت. سائل دوباره سؤال کرد بعد از آن به چه کسی محبت کنم؟ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: به پدرت.
بعضی
علما از این
روایت استفاده کرده‌اند که سه‌چهارم نیکی باید برای مادر باشد.
بعضی هم گفته‌اند از این روایت،
مبالغه در نیکی به مادر استفاده می‌شود و آیات
سوره لقمان هم دلیل بر این مطلب است.
مردی مادر پیرش را به دوش گرفته بود و به
طواف مشغول بود. در این هنگام خدمت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) رسید و عرض کرد: آیا
حق مادرم را ادا کردم؟
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: نه؛ حتی یک
نفس او را جبران نکردی.
۱. تفسیر نمونه، حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، ج۲۱، ص۳۳۳.
۲. تفسیر نمونه، علامه طباطبایی، ج۱۳، ص۱۰۹.
۳. میزان الحکمه، محمدی ری‌شهری، ج۱۰، ص۷۱۱.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حقوق پدر و مادر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱/۱۹.
