حدیث کساء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حدیث کساء،
آیه تطهیر.
پرسش: سند حدیث کساء و اهمیت آن و نیز روز واقعه کساء و نزول آیه تطهیر را بیان نمایید و این‌که در
مفاتیح الجنان نیامده و بعداً اضافه شده، صحیح است؟
پرسش: اصل واقعه در حدیث کساء و نزول آیه تطهیر، بنا بر اتفاق
شیعه و
سنی، امری قطعی و روشن است و جای هیچ شک و شبهه‌ای در آن وجود ندارد؛ هرچند اختلاف‌هایی در الفاظ روایات و دیگر جزئیات جریان کساء و نزول آیه تطهیر مشاهده می‌شود، ولی حدیثی که تحت عنوان «حدیث کساء» به نقل از حضرت
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در برخی کتاب‌ها آورده شده است، قابل اعتماد نبوده و سند معتبری ندارد. ماجرای کساء که در منابع حدیثی آمده، از دو جهت حایز اهمیت است: یکی مسئله اثبات
امامت و
ولایت و دیگری اثبات
عصمت. نزول آیه تطهیر و داستان کساء در
ماه ذی‌الحجه بوده است؛ اما این‌که دقیقاً در چه روزی از این ماه بوده، چیزی در منابع اسلامی یافت نشد؛ ولی این قطعی است که نزول آیه تطهیر و داستان کساء پیش از
روز مباهله بود.
واقعه حدیث کساء و نزول آیه تطهیر از روایات مشهور بین خاصه و عامه است که در منابع شیعه
و
اهل سنت به سندهای مختلف به‌گونه
متواتر نقل شده و شواهد و قراین بسیاری در تاریخ مؤید آن است. روایاتی فراوان که در این زمینه وجود دارد، یکسان نبوده و اختلاف‌هایی در محتوا و الفاظ دارند. در تعدادی از روایات، اصل ماجرا بیان شده؛ ولی خصوصیات آن ذکر نشده است و در نقل‌های دیگر، به جزئیات و خصوصیات واقعه نیز پرداخته شده است. واقعه کساء، مبدأ اصطلاحاتی (همچون «اصحاب کساء»
و «آل عباء»)
شده است.
اجمالاً در همه این روایات، این جریان قطعی و مسلم است که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)،
امام علی (علیه‌السلام)، فاطمه (سلام‌الله‌علیها)،
امام حسن و
حسین (علیهمالسلام) را فرا خواند (طبق برخی منابع) یا به خدمت او آمدند (در برخی منابع دیگر)، و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) عبایی بر آنها افکند و فرمود: خداوندا! اینها خاندان من هستند، رجس و آلودگی را از آنها دور کن، در این هنگام
آیه «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً؛
خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و
گناه را از شما
اهل بیت دور کند و کاملًا شما را پاک سازد.» نازل شد.
تعداد روایات مربوط به آیه تطهیر افزون بر هفتاد
حدیث است.
با جست‌و‌جو در سندهای احادیث مربوط به جریان کساء و آیه تطهیر، اسامی راویان از اصحاب به بیش از سی نفر خواهد رسید. عده‌ای از آنان عبارتند از: ۱. امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام)؛ ۲. امام حسن‌بن علی (علیه‌السلام)؛ ۳.
امام سجاد (علیه‌السلام)؛ ۴.
امام صادق (علیه‌السلام)؛ ۵.
امام رضا (علیه‌السلام)؛ ۶.
جابربن عبداللَّه؛ ۷.
عبداللَّه‌بن عباس؛ ۸.
عبداللَّه‌بن جعفر الطیار؛ ۹.
بریدة الاسلمی؛ ۱۰.
عبداللَّه‌بن عمر؛ ۱۱.
عمران‌بن حصین؛ ۱۲.
سلمة‌بن الاکوع؛ ۱۳.
ابوسعید الخدری؛ ۱۴.
انس‌بن مالک؛ ۱۵.
ابوذر؛ ۱۶.
ابولیلی؛ ۱۷.
ابوالأسود دئلی؛ ۱۸.
عمروبن میمون اودی؛ ۱۹.
سعد‌بن ابی‌وقاص؛ ۲۰.
ام‌سلمه؛ ۲۱.
عایشه؛ ۲۲.
عمربن ابی‌سلمه؛ ۲۳.
ابوالحمراء؛ ۲۴.
زینب بنت ابی‌سلمه؛ ۲۵.
عامر‌بن سعد؛ ۲۶.
البراء بن عازب؛ ۲۷.
واثلة بن الاسقع (الاصقع)؛ ۲۸.
ثوبان غلام پیامبر؛ ۲۹.
عطاء بن سیار؛ ۳۰.
ابوهریرة و ... .
با توجه به توضیحات بالا، چنین نتیجه گرفته می‌شود که اصل واقعه در حدیث کساء و نزول آیه تطهیر، بنا بر اتفاق شیعه و سنی، امری قطعی و روشن است و جای هیچ شک و شبهه‌ای در آن وجود ندارد؛ هرچند اختلاف‌هایی در الفاظ روایات، شرایط، مکان و زمان جریان کساء و نزول آیه تطهیر مشاهده می‌شود.
اکنون، بحث از اهمیت واقعه در حدیث کساء و شأن نزول آیه تطهیر را دنبال می‌کنیم که از دو نکته زیر روشن می‌شود:
حدیث کساء به مسئله
امامت و
ولایت اهل بیت اشاره کرده و این مقام را در ایشان منحصر می‌کند.
حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مناسبت‌ها و زمان‌های مناسب از
جانشینی امام علی (علیه‌السلام) سخن گفته‌اند. حدیث کساء، یکی از آن موارد است. آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در یکی از فرازهای حدیث، امام علی (علیه‌السلام) را برادر،
وصی،
خلیفه و پرچم‌دار خود معرفی می‌کند «وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا اَخی و یا وَصِیّی وَ خَلیفَتی، وَ صاحِبَ لِوائی».
برای آن‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مقام اهل بیتش و اهمیت آنان نزد خود اشاره نماید تا بعد از وفاتشان حرمت آنان حفظ شود، بعد از جمع نمودن اهل بیت در زیر کساء فرمودند: «خدایا! اینان‌اند اهل بیت من و خواص و نزدیکانم؛ گوشتشان گوشت من و خونشان خون من است؛ می‌آزارد مرا هرکه ایشان را بیازارد و به اندوه می‌اندازد مرا هرکه ایشان را به اندوه در‌آورد. من در جنگم با هرکه با ایشان بجنگد و در آشتی هستم با هر کسی که با آنها در آشتی باشد و دشمنم با هرکس که با ایشان دشمنی کند و دوستم با هرکس که ایشان را دوست دارد. از من‌اند و من از ایشانم؛ پس درودها، برکات،
رحمت،
آمرزش و رضایت تو را بر من و آنان بفرست و پلیدی را از آنان بردار و آنان را پاکیزه کن».
اکنون سؤال این است که آیا واقعاً این کار پیامبر دلیلی داشته یا بیهوده و بدون دلیل صورت گرفته؟ در پاسخ باید گفت که ممکن نیست پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با آن عظمت و آگاهی کاری بیهوده انجام دهد؛ چنان‌که در آیه‌ای از
قرآن آمده است: «
وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى • إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى؛ و هرگز از روی هوا و هوس سخن نمی‌گوید، آنچه می‌گوید چیزی جز
وحی که بر او نازل شده، نیست».
پس این کار حضرت دلیل و حکمتی داشته که با کمی دقت در سیاق جمله‌های قبل و بعد از آیه «
إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ...» روشن می‌شود. آن حضرت قصد داشته اهل بیت را کاملاً مشخص و جدا از دیگران کند و بفرماید: آیه «
إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...» تنها درباره این گروه صادق است که مبادا کسی مخاطب در این
آیه را تمام افراد خانواده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و همه کسانی که جزء خاندان او هستند، بداند؛
مرحوم
شیخ عباس قمی در این زمینه می‌گوید: «شاید سرّ جمع نمودن حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) انوار طیبه اهل بیت مکرم (را) تحت کساء برای رفع
شبهه باشد که کسی نتواند ادعای شمول آیه (تطهیر) برای غیر مجتمعین تحت کساء نماید».
بنابراین اگر پیامبر این کار را برای تمییز اهل بیتش انجام نمی‌داد، ممکن بود تمام زنان و خویشاوندان آن حضرت از اطلاق آیه استفاده کنند و خود را داخل در مضمون آیه بدانند؛ از‌این‌رو در برخی روایات نقل شده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جمله «اللَّهُمَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ خَاصَّتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً؛ خداوندا! اهل بیت من اینها هستند، پلیدی را از آنها دور کن» را سه بار تکرار فرمودند.
و در برخی منابع نیز آمده که آن حضرت تا مدتی نزدیک
نماز صبح در
خانه علی و
فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را می‌زد و می‌فرمود:«السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ،إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا».
نکته مهم دیگری که در این
حدیث به آن اشاره شده، عصمت اهل بیت و به تبع آن تمام امامان (علیهمالسلام) از
رجس و پلیدی است.
از آن‌جا که این حدیث
شأن نزول برای آیه «
إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ» است، همان‌طور‌که این آیه بر
عصمت اهل بیت (علیهمالسلام) دلالت می‌کند، حدیث کساء هم این‌گونه است.
از سویی دیگر، با توجه به این‌که اراده الاهی تخلف‌ناپذیر است و جمله «
إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ» دلیل بر اراده حتمی اوست، مخصوصاً با توجه به کلمه «انّما» که برای حصر و تأکید است، روشن می‌شود که اراده قطعی
خداوند بر این قرار گرفته که اهل بیت از هرگونه رجس و پلیدی و
گناه پاک باشند و این همان مقام عصمت است.
این نکته نیز قابل توجه است که منظور از اراده الاهی در این آیه، دستورات و احکام او درباره
حلال و
حرام نیست (
اراده تشریعی)؛ چراکه این دستورات شامل همگان می‌شود و اختصاص به اهل بیت ندارد و با مفهوم کلمه «انّما» سازگار نیست.
پس این اراده مستمر، اشاره به یک نوع امداد الاهی است که اهل بیت را بر عصمت و ادامه آن یاری می‌دهد و در‌عین‌حال منافات با آزادی
اراده و
اختیار ندارد.
درحقیقت مفهوم آیه همان چیزی است که در
زیارت جامعه نیز آمده است: «عَصَمَکُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَکُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ طَهَّرَکُمْ تَطْهِیراً؛
خداوند شما را از لغزش‌ها حفظ کرد و از فتنه انحرافات در امان داشت و از آلودگی‌ها پاک ساخت و پلیدی را از شما دور کرد و کاملاً تطهیر نمود.»
با توضیح ذکر شده، در دلالت آیه فوق بر مقام عصمت اهل بیت نباید تردید کرد.
با بیان نکات فوق، اهمیت
حدیث کساء که در اثبات ولایت و عصمت اهل بیت است، روشن شد.
حدیثی تحت عنوان «حدیث کساء» به نقل از حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در برخی کتاب‌ها آورده شده است که قابل اعتماد نبوده و سند معتبری ندارد؛ زیرا:
احتمالاً اولین کسی که این حدیث را بدون ذکر سند، نقل نموده،
شیخ طریحی (از علمای قرن یازدهم هجری قمری) در کتاب
المنتخب است؛ چنان‌که مرحوم شیخ عباس قمی به این مطلب تصریح نموده است. او می‌گوید: «حدیث معروف به حدیث کساء که در زمان ما شایع است، به این کیفیت در کتب معتبره معروفه و
اصول حدیث و مجامع متقنه محدثین دیده نشده، می‌توان گفت از
خصایص کتاب منتخب است».
از‌این‌رو ایشان در
مفاتیح الجنان حدیث کساء را نیاورده است؛ هرچند در سال‌های بعد از رحلت ایشان، این حدیث را به آن ضمیمه کرده‌اند؛ ولی این ضمیمه کردن، دلیلی بر صحت و درستی این حدیث نیست؛ البته اصل واقعه کساء (همان‌طور که گفته شد) مورد اتفاق
شیعه و
اهل سنت است.
به‌رغم این‌که حدیث کساء در کتاب
المنتخب، بدون سند بوده، در نقلی که در حاشیه کتاب
عوالم العلوم آمد، به‌صورت مسند ذکر گردیده است.
«رأیت بخطّ الشیخ الجلیل السید هاشم، عن شیخه السیّد ماجد البحرانی، عن...، عن علیّ‌بن ابراهیم، (عن ابیه ابراهیم)بن هاشم، عن أحمد‌بن محمّد‌بن أبی‌نصر البزنطی، عن قاسم‌بن یحیی الجلاء الکوفی، عن...، عن جابربن عبداللَّه الأنصاری، عن فاطمة الزهرا ، بنت رسول اللَّه ، قال: سمعت فاطمة، انها قالت: دخل علیّ أبی رسول اللَّه فی بعض الایّام، فقال:السلام علیک یا فاطمة...»
ولی این ذکر سند دارای اشکالاتی است:
با فرض این‌که شیخ
عبداللَّه‌بن نوراللَّه بحرانی این سند را در حاشیه
عوالم نوشته باشد، بر‌اساس چه ملاک و معیاری تشخیص داده است که آنچه مشاهده نموده، همان خط
سید هاشم بحرانی باشد؟
سند از ناحیه برخی راویان مانند «
قاسم بن یحیی» مشکل داشته و معتبر نیست.
با این‌که سید هاشم بحرانی در دو کتاب خود به نام‌های
تفسیر البرهان و
غایة المرام اهتمامی خاص به جمع‌آوری احادیث دارد (نه تصحیح احادیث)، چرا دلیل این حدیث را در آنها ذکر ننموده است؟!
محدثان بزرگی (مانند
شیخ کلینی،
شیخ طوسی،
شیخ مفید و ...) که در سلسله سند وجود دارند، هیچ‌کدام این حدیث را در کتاب‌های خود ذکر نکرده‌اند!
در نتیجه حدیثی که در برخی منابع به فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) نسبت داده می‌شود، نمی‌تواند معتبر باشد، به‌ویژه متن حدیث با سایر متن‌های معتبر متفاوت است؛ گرچه با چشم‌پوشی از اشکال در سند و متن آن، برخی از مطالبی که در این حدیث آمده، درباره مقام اهل بیت عصمت و طهارت (علیهمالسلام) ذکر است و از این جهت با سایر روایات، بلکه آیات
قرآن کریم منافاتی ندارد.
نزول
آیه تطهیر و داستان کساء در
ماه ذی‌الحجه بوده است؛ اما این‌که دقیقاً در چه روزی از این ماه بوده، چیزی در منابع اسلامی یافت نشد؛ ولی این قطعی است که نزول آیه تطهیر و داستان کساء پیش از
روز مباهله بود و درباره روز تحقق
مباهله دیدگاه‌هایی مختلف نقل شده
که مشهور میان دانشمندان، این است که ۲۵ ماه ذی‌الحجه، روز مباهله است.
سایت اسلام‌کوئست، برگرفته از مقاله «حدیث کساء» تاریخ بازیابی۱۳۹۲/۳/۱۵.
