• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفکّر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



پرسش: رابطه تفکّر و عمل در اسلام به چه صورتی تبیین میشود؟ و آیا اسلام همراه با خردورزی و تعقّل از اسلام بدون تفکّر و خردورزی بهتر نیست؟



پاسخ به این پرسش مستلزم تبیین رابطه عمل و خردورزی و نیز جایگاه هر یک در اسلام است.


تفکر و خردورزی به معنای اندیشه ورزی است و از ویژگیهای مختص به انسان می باشد و موجودات دیگر همچون حیوانات و فرشتگان تنها آنچه را که خداوند به طور غریزی و ذاتی در وجودشان نهاده است درک می کنند.


اعمال و کارهایی که از انسان صادر می شود به دو دسته تقسیم میشوند افعال طبیعی و افعال ارادی.

۳.۱ - افعال طبیعی

اموری هستند که به طوری غریزی و بدون خواست انسان صادر می شوند.

۳.۲ - افعال اختیاری

افعال اختیاری انسان اموری هستند که انسان با اراده آنها را انتخاب کرده است و براساس خواستش آنها را انجام داده است هرچند ممکن است گاهی در این خواستش دچار اضطرار و اکراه شده باشد ولی بهرحال اموری هستند که تا اراده نکرده باشد از آدمی صادر نمیشوند.


یکی از ویژگی های انسان و تفاوتهای او با سایر موجودات آنست که افعال آدمی منحصر در کارهای طبیعی نیست بلکه می تواند به کارهای ارادی و انتخابی اقدام نماید در صورتی که افعال سایر موجودات براساس غریزه یا ذاتشان بطور غیراختیاری صادر می شود و توان و قدرت کار ارادی و اختیاری را ندارند.
اعمال ارادی و اختیاری انسان می تواند برخاسته از شهوات و نادانی باشد و می تواند از خردورزی و روی تفکر صادر شده باشد یعنی انسان می تواند پس از آنکه تفکر نمود و مصالح و مفاسدش را تشخیص داد کارهایی را انتخاب کند و اقدام به اعمالی نماید که برایش صلاح است و از کارهایی دوری نماید که برایش مفسده و زیان دارد.
البته توجه به این خردورزیها و اندیشه ها و عمل به مصالح و پرهیز از مفاسد زمینه مناسبی را در آدمی بوجود می آورد که بتواند به اندیشه های والاتر دست یابد و عملی کردن آنها برایش آسان تر شود.


از آنچه گفته شد روشن گردید رابطه عمل و خردورزی رابطه ای متقابل است یعنی هم عمل تأثیر در خردورزی دارد و هم خردورزی ریشه و اساس عمل می باشد و در انجام افعال متناسب با هویت انسان نقش بسزایی دارد. در نتیجه نمی توان گفت اسلام عملی، برتر از اسلام خردورزانه است یا به عکس بلکه اسلامی مطلوب و برتر است که مبتنی بر اندیشه صحیح و همراه با عمل صالح باشد.
البته از آن جهت که خردوزی نقش بنیادی در عمل دارد تعقل و تفکر اهمیت بیشتری از عمل دارد زیرا با اندیشیدن است که عمل برتر، از میان چندین عمل مناسب معلوم می شود و از این جهت هرچه اندیشه، دقیقتر و عالمانه تر باشد انسان با عمل برتر بهتر آشنا می شود.


آنچه گفته شد مطالبی است که مورد تأیید اسلام نیز می باشد و برای تبیین این مطلب به آیات و روایاتی در این زمینه اشاره می شود:

۶.۱ - لزوم توجه به عمل

در آیات و روایات بسیاری بر عمل تأکید شده است و انسانی که خواهان سعادت می باشد به عمل صالح دعوت شده است مانند:
۱ـ خداوند در سوره عصر می فرماید: «به عصر سوگند که انسانها همه در زیانند مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادهاند».که عمل را لازمة سعادت و رهایی از زیان معرفی می نماید.
۲ـ پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نیز می فرماید: «ایمان بدون عمل و عمل بدون ایمان پذیرفته نیست».
[۲] متقی هندی، کنزالعمال، ج۱، ص۶۸.
جایگاه ایمان با اهمیت عمل در این روایت نیز بخوبی روشن شده است.

۶.۲ - لزوم توجه به تفکر و خردورزی

در آیات و روایات بسیاری انسانهایی که تعقل و تفکر نمی کنند مورد مذمت قرار گرفته اند. و بر اهمیت و نقش مهم عقل تأکید شده است مانند:
۱ـ در کتاب خداوند، کسانی که نمی اندیشند کور و کرولال و بدترین جنبندهو آلوده به رجس و پلیدی معرفی شده اندو تسلیم در برابر حق و ایمان به توحید، رهآورد تعقّل است و استکبار در مقابل حق و توحید، حاصل عدم تعقّل است.
۲ـ پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: «عقل نخستین آفریدة خداوند است»
و همچنین می فرماید: «خداوند چیزی برتر از عقل میان بندگان تقسیم نکرده است».

۶.۳ - برتری تفکر و خردورزی بر عمل

هرچند عمل لازمة سعادت است و ایمان بدون عمل رستگار بخش نیست اما از آنرو که ریشه عمل سعادتگر، اندیشه ورزی و تفکر و بکارگیری صحیح عقل است اسلام تفکر و بکارگیری عقل را از عمل مهم تر شمرده است که در ذیل به نمونه هایی اشاره می شود:
۱ـ امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: تفکر ساعة خیر من عبادة سنة.یک ساعت تفکر از یک سال عبادت بهتر است.
۲ـ رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: رکعتان خفیفتان فی تفکر خیرٌ من قیام لیلة.دو رکعت نماز اندک، که همراه با تفکر باشد بهتر از شب زنده‌داری یک شب است.
نهایتاً باید گفت اسلام توأم با عمل و تعقّل از اسلام عملیِ بدون تعقّل بهتر است و در متون اسلامی هم به آن سفارش شده است.


۱ـ مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن (انسان شناسی و اخلاق در قرآن و راهنما شناسی)، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی(ره).
۲ـ مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه اخلاق (با نگارش احمد حسین شریفی) قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی(ره)، فصلهای ۶ و ۷.
۳ـ مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران، انتشارات صدرا.


۱. عصر/سوره۱۰۳، آیه۱-۳.    
۲. متقی هندی، کنزالعمال، ج۱، ص۶۸.
۳. بقره/سوره۲، آیه۱۷۱.    
۴. انفال/سوره۸، آیه۲۲.    
۵. یونس/سوره۱۰، آیه۱۰۰.    
۶. مائده/سوره۵، آیه۵۸.    
۷. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱، ص۹۷.    
۸. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۲.    
۹. بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۲۷.    
۱۰. بحارالانوار، ج۸۱، ص۲۴۰.    



اندیشه قم.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | تعقل | فضائل اخلاقی




جعبه ابزار