• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفاوت مقام معصومین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه:مقامات معصومین، مقامات عرفانی، مقام ولایت، مقام لقاءالله.
پرسش :با توجه به این که آخرین مقام متصور برای انسان لقاء الله است، چگونه بعضی از معصومان دارای مقامی برجسته تری هستند؟


با توجه به این که آخرین مقامی که برای انسان ذکر شده است مقام لقاء الله است و بعضی از اولیای الاهی و پیامبران به این مقام رسیده اند، این بزرگوارانی که به آخرین مقام رسیده اند بعضی نسبت به دیگری برتری دارند، اگر به آخرین درجه رسیده اند چطور می شود با هم فرق کنند و یکی بر دیگری برتری داشته باشد؟ چون درجه بالاتری نیست که به آن برسند!

بدیهی است که هر سنجشی نیازمندِ معیار، ملاک و محک خاصی است. براساس آموزه‌های دینی، خدایی شدن و به اسما و صفات الاهی متصف گردیدن، معیار برتری انسان ها بر یکدیگر است؛
[۱] سوره حجرات/۴۹، آیه۱۳.     «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»
این مقام که از آن به مقام
[۲] در عرفان اصطلاح «مقام» در مقابل «حال» قرار دارد. «مقام» به منزل و مرتبه‌ای گویند که عارف پس از سال‌ها رنج و تهذیب و مرارت بدان دست یافته است. بنابراین، زوال و تغییر چیزی که با صعوبت طی شده، عادتاً و غالباً به سهولت انجام نمی‌گیرد و ثابت و ماندنی است، اما «حال»، بر عکس مقام است. نوعی کیفیت و دگرگونی است که بدون اختیار و به صورت دفعی بر قلب عارف، حادث می‌شود. همان گونه که ممکن است به صورت دفعی نیز زایل ‌شود. پس «حال»، کیفیت ثابتی نیست و دایم در تغییر و تحول است. به گفته سعدی:
زمصرش بوی پیراهن شنیدی
ولی در چاه کنعانش ندیدی
بگفت احوال ما برق جهان است
گهی پیدا و دگر دم نهان است
ولایت نیز تعبیر می‌شود، هدف نهایی خلقت و میزان برتری انسان‌ها بر یکدیگر محسوب می‌شود، اما خود ولایت دو نوع است: ولایت تشریعی که به معنای حق تشریع و قانون گذاری است و ولایت تکوینی که به معنای توان و اقتدار نفس بر تصرف در ماده کائنات به اذن تکوینی خدا است.
[۳] به بیانی دیگر؛ صاحب ولایت تکوینی به همّت خود چیزی را در خارج از محل همّت، خلق می‌کند. براین اساس؛ تمامی معجزات و کراماتی که اولیای الاهی دارند به واسطه همین ولایت تکوینی آنها است.
البته باید دانست که مقام ولایت با قرب الی الله و نزدیک شدن به خدا و فنای فی الله، پدید می‌آید و قرب به خدا نیز با اطاعت از خداوند ، حاصل می‌شود.
[۴] . بر این اساس؛ امام مجتبی(علیه السلام) فرمودند:«من عبد الله عبد الله له کل شیء»؛ هر کس بنده خدا شد خداوند همه چیز را تحت فرمان و بندگی او قرار می دهد. این جمله امام به آن معنا است که منشاء ولایت تکوینی بندگی خدا است.
به عبارت دیگر؛ خدایی شدن با نزدیک شدن به خداوند محقق می‌شود و نزدیک شدن به آن جناب نیز در گرو اطاعت پروردگار است. براین اساس؛ بدیهی است که مقام ولایت نیز به مقدار و میزان درجات قرب به خدا و فنای فی الله،
[۵] . فنا دارای چند رتبه است:اول، فنای ظاهر که فنای افعال است؛ دوم، فنای باطن که فنای صفات است؛ سوم، فنای ذات.
[۶] رجوع شود به:دانشگر، احمد، دیوان حافظ با شرح عرفانی، ص۱۴۴-۱۴۵.
[۷] ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الاشارات والتنبیهات، با شرح خواجه نصیرالدین طوسی، ج‌۳، مقامات العارفین، ص۳۹۰.
[۸] امام خمینی (ره)، چهل حدیث، ص۳۸۲.
شدت و ضعف پیدا کند و از مراتب برخوردار گردد
[۹] . گفتنی است که سلوک عرفانی در چهار سفر واقع می‌شود:الف. از خلق به سوی حق؛ ب. از حق به سوی حق بالحق؛ ج. از حق به سوی خلق بالحق؛ د. از خلق به سوی خلق بالحق. در این باره نک:ملاصدرا شیرازی، صدرالدین، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج‌۱، ص۱۳. عرفای واصل می‌گویند:مقام ولایت اگرچه برای سالک در پایان سفر اول حاصل می‌شود، اما در سفر دوم دائره ولایت کامل می‌گردد. بنابراین سالکین، به تناسب این که در چه مرحله‌ای از سیر و سلوک قرار دارند، به رتبه‌ای از مقام ولایت دست خواهند یافت.
و دو انسانی که از مقام ولایت برخوردارند، در مقایسه با یکدیگر در رتبه همسانی نباشند؛ یعنی به هر مقدار که به منبع لایزال الاهی متصل و به خدا نزدیک‌تر ‌گردند، اسما و صفات خدا بیشتر در آنها تجلی پیدا ‌کند و یکی بر دیگری برتری ‌یابد.

۲.۱ - تفاوت مقامات معصومین

 بی گمان تمام اهل بیت (علیهم السلام) صاحب مقام ولایت بوده و هستند. حضرت علی (علیه السلام) در بیان خصوصیات اهل‌بیت می‌فرماید:«وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَایَة»؛ ویژگی‌های ولایت از آن آل محمد است.
[۱۰] نهج البلاغة، خطبه ۲.    
از سویی دیگر با بررسی تفاوت‌های مقام ولایت با مقام نبوت به این نکته می رسیم که که مقام ولایت بالاتر از مقام نبوت است. بر این اساس به آسانی می توان گفت که چهارده معصوم به جهت برتری مقام ولایت آنان بر پیامبران در رتبه بالاتری قرار دارند.
[۱۱] در روایات وارد شده است که بعد از ظهور حضرت مهدی (عج الله فی فرجه) حضرت عیسی (علیه السلام) به آن حضرت اقتداء می‌کند. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج ۹، ص ۱۹۵.    
[۱۲] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۲۰۵.    
[۱۳] کاشانی، سید عباس، المخازن، ج ۱، ص ۲۸۶.
اما در مورد برتری هر یک از معصومین بر دیگری باید کمی تأمل نمود.
باید بدانیم که چهارده معصوم حقیقت واحدی دارند، و به تعبیر دیگر؛ از نور واحدی هستند. این اتحاد نوری اهل بیت (علیهم السلام) به صراحت در روایات بسیاری وارد شده است، البته این اتحاد نوری الزاماً به معنای اتحاد در درجه نوری نیست و می‌توان با فرض پذیرش درجات متفاوتِ نوری نیز به آن ملتزم شد.
[۱۴] یعنی می توان برای اهل بیت هم، برتری نسبت به یکدیگر متصور شد.

درباره برتری هر یک از اهل بیت بر دیگری؛ در برخی از منابع دینی این برتری برای پیامبر (صلی الله علیه وآله)، حضرت علی،
[۱۵] آن‌گاه که امام باقر (علیه السلام) با زبان حال از امام سجاد (علیه السلام) خواستند که در انجام عبادت پروردگار، کمتر به خود سختی و زحمت دهند، آن حضرت از عبادت‌ های امام علی (علیهالسلام) یاد کردند و فرمودند:کیست که تاب نیروی عبادت علی (علیه السلام) را داشته و می‌تواند پا به پای ایشان عبادت کند قَالَ مَنْ یَقْوَی عَلَی عِبَادَةِ عَلِیٍّ (ع)‌؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج‌۲، ص۱۴۲.
حضرت فاطمه
[۱۶] از برخی ادله استفاده می‌شود که این برتری از آنِ حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بوده است. در حدیثی منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) آمده است:«نحن حجج اللَّه علی خلقه و جدتنا فاطمة حجة اللَّه علینا»؛ ما حجج الاهی بر بندگانش هستیم و جده ما فاطمه حجت الاهی بر ما است. طیب، سید عبدالحسین،‌ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‌۱۳، ص ۲۲۵.
[۱۷] بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال، ج۱۱، ص ۵.
و امام حسین (علیه السلام)،
[۱۸] در متون روایی، امتیازات فراوانی برای امام حسین (علیه السلام) در نظر گرفته شده است. جهت نمونه به برخی از آن اشاره می‌شود:الف. انتقال مقام امامت به نسل امام حسین (علیه السلام). ب. شفا در تربت امام حسین (علیه السلام). ج. استجابت دعا نزد قبر سیدالشهداء(علیه السلام). د. نماز در حائر حسینی. إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَوَّضَ الْحُسَیْنَ (ع) مِنْ قَتْلِهِ أَنْ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ إِجَابَةَ الدُّعَاءِ عِنْدَ قَبْرِه...؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج‌۴۴، ص۲۲۱.    
قرار داده شده است. اما آیا این برتری گویای اختلافِ مقام و تفاوتِ درجه ولایت اهل بیت (علیهم السلام) و پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) است؟ ممکن است گفته شود که همیشه برخورداری از امتیاز و فضیلتی به معنای برتری در مقام ولایت و نزدیک تر بودن به خدا در درجات قرب نیست؛ یعنی این امکان وجود دارد که با فرض تساوی در مقام ولایت نیز یکی افضل باشد و از فضیلت‌هایی؛ چون نبوت و... بهره ببرد. این مطلب زمانی است که شرایط و زمانه چنین اقتضائاتی را داشته باشد. نبوت فضیلتی بود که در شرایط و زمانه حضرت عیسی (علیه السلام) نصیب حضرتش شده بود و امام زمان (عج الله فی فرجه) را از آن فضیلت بهره‌ای نیست، اما همگان می‌دانیم که امام زمان (عج الله فی فرجه) از جهتِ مقام ولایت در رتبه بالاتری از حضرت عیسی (علیه السلام) قرار دارد. اما همه سخن ما این است که این فضیلت و آن توجه ویژه، با تساوی درجه ولایت امامان نیز قابل جمع است. به بیانی دیگر؛ ما می‌پذیریم که امتیازاتی برای یکی از معصومان به ویژه امام حسین (علیه السلام) در روایات بیان گردیده است، اما به صورت قطعی نمی‌توان گفت که این امتیازات بر اساس اختلافی است که ائمه (علیهم السلام) در مقام ولایت تکوینی داشته‌اند، اگرچه بتوان امکان این اختلاف را در مقام ثبوت پذیرفت، ولی سخن ما این است که نمی‌توان در مقام اثبات به شواهد روشنی در این باره دست یافت.
به هرحال، این مقدار قطعی است که همه معصومان جلوه‌ای از یک نورند، و همه از ولایت تکوینی برخوردارند و اگر هریک جای دیگری می‌بودند همان کاری را انجام می‌دادند که دیگری انجام داده است.
[۱۹] برای آگاهی بیشتر، نک:ترخان، قاسم، نگرشی عرفانی، فلسفی و کلامی به قیام و شخصیت امام حسین (علیه السلام)،ناشر چلچراغ، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸.


۱. ↑ سوره حجرات/۴۹، آیه۱۳.     «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»
۲. ↑ در عرفان اصطلاح «مقام» در مقابل «حال» قرار دارد. «مقام» به منزل و مرتبه‌ای گویند که عارف پس از سال‌ها رنج و تهذیب و مرارت بدان دست یافته است. بنابراین، زوال و تغییر چیزی که با صعوبت طی شده، عادتاً و غالباً به سهولت انجام نمی‌گیرد و ثابت و ماندنی است، اما «حال»، بر عکس مقام است. نوعی کیفیت و دگرگونی است که بدون اختیار و به صورت دفعی بر قلب عارف، حادث می‌شود. همان گونه که ممکن است به صورت دفعی نیز زایل ‌شود. پس «حال»، کیفیت ثابتی نیست و دایم در تغییر و تحول است. به گفته سعدی:
زمصرش بوی پیراهن شنیدی
ولی در چاه کنعانش ندیدی
بگفت احوال ما برق جهان است
گهی پیدا و دگر دم نهان است
۳. ↑ به بیانی دیگر؛ صاحب ولایت تکوینی به همّت خود چیزی را در خارج از محل همّت، خلق می‌کند. براین اساس؛ تمامی معجزات و کراماتی که اولیای الاهی دارند به واسطه همین ولایت تکوینی آنها است.
۴. ↑ . بر این اساس؛ امام مجتبی(علیه السلام) فرمودند:«من عبد الله عبد الله له کل شیء»؛ هر کس بنده خدا شد خداوند همه چیز را تحت فرمان و بندگی او قرار می دهد. این جمله امام به آن معنا است که منشاء ولایت تکوینی بندگی خدا است.
۵. ↑ . فنا دارای چند رتبه است:اول، فنای ظاهر که فنای افعال است؛ دوم، فنای باطن که فنای صفات است؛ سوم، فنای ذات.
۶. ↑ رجوع شود به:دانشگر، احمد، دیوان حافظ با شرح عرفانی، ص۱۴۴-۱۴۵.
۷. ↑ ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الاشارات والتنبیهات، با شرح خواجه نصیرالدین طوسی، ج‌۳، مقامات العارفین، ص۳۹۰.
۸. ↑ امام خمینی (ره)، چهل حدیث، ص۳۸۲.
۹. ↑ . گفتنی است که سلوک عرفانی در چهار سفر واقع می‌شود:الف. از خلق به سوی حق؛ ب. از حق به سوی حق بالحق؛ ج. از حق به سوی خلق بالحق؛ د. از خلق به سوی خلق بالحق. در این باره نک:ملاصدرا شیرازی، صدرالدین، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج‌۱، ص۱۳. عرفای واصل می‌گویند:مقام ولایت اگرچه برای سالک در پایان سفر اول حاصل می‌شود، اما در سفر دوم دائره ولایت کامل می‌گردد. بنابراین سالکین، به تناسب این که در چه مرحله‌ای از سیر و سلوک قرار دارند، به رتبه‌ای از مقام ولایت دست خواهند یافت.
۱۰. ↑ نهج البلاغة، خطبه ۲.    
۱۱. ↑ در روایات وارد شده است که بعد از ظهور حضرت مهدی (عج الله فی فرجه) حضرت عیسی (علیه السلام) به آن حضرت اقتداء می‌کند. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج ۹، ص ۱۹۵.    
۱۲. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۲۰۵.    
۱۳. ↑ کاشانی، سید عباس، المخازن، ج ۱، ص ۲۸۶.
۱۴. ↑ یعنی می توان برای اهل بیت هم، برتری نسبت به یکدیگر متصور شد.
۱۵. ↑ آن‌گاه که امام باقر (علیه السلام) با زبان حال از امام سجاد (علیه السلام) خواستند که در انجام عبادت پروردگار، کمتر به خود سختی و زحمت دهند، آن حضرت از عبادت‌ های امام علی (علیهالسلام) یاد کردند و فرمودند:کیست که تاب نیروی عبادت علی (علیه السلام) را داشته و می‌تواند پا به پای ایشان عبادت کند قَالَ مَنْ یَقْوَی عَلَی عِبَادَةِ عَلِیٍّ (ع)‌؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج‌۲، ص۱۴۲.
۱۶. ↑ از برخی ادله استفاده می‌شود که این برتری از آنِ حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بوده است. در حدیثی منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) آمده است:«نحن حجج اللَّه علی خلقه و جدتنا فاطمة حجة اللَّه علینا»؛ ما حجج الاهی بر بندگانش هستیم و جده ما فاطمه حجت الاهی بر ما است. طیب، سید عبدالحسین،‌ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‌۱۳، ص ۲۲۵.
۱۷. ↑ بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال، ج۱۱، ص ۵.
۱۸. ↑ در متون روایی، امتیازات فراوانی برای امام حسین (علیه السلام) در نظر گرفته شده است. جهت نمونه به برخی از آن اشاره می‌شود:الف. انتقال مقام امامت به نسل امام حسین (علیه السلام). ب. شفا در تربت امام حسین (علیه السلام). ج. استجابت دعا نزد قبر سیدالشهداء(علیه السلام). د. نماز در حائر حسینی. إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَوَّضَ الْحُسَیْنَ (ع) مِنْ قَتْلِهِ أَنْ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ إِجَابَةَ الدُّعَاءِ عِنْدَ قَبْرِه...؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج‌۴۴، ص۲۲۱.    
۱۹. ↑ برای آگاهی بیشتر، نک:ترخان، قاسم، نگرشی عرفانی، فلسفی و کلامی به قیام و شخصیت امام حسین (علیه السلام)،ناشر چلچراغ، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸.


پایگاه اسلام کوئست    



جعبه ابزار