تفاوت ظن و گمان و شک و تردید و وسواس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ظن و گمان، شک و تردید، وسواس، سوءظن.
پرسش: فرق ظنّ و گمان و شک و تردید و وسواس در چیست و با توجه به «
اِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ» چه موقع گناه است؟
پاسخ: ظن و گمان هر دو به یک معناست و ظن، نوعی
ادراک نفسانی است که در این ادراک رجحان و غلبه وجود دارد و طرف راجح شک را ظن می‌گویند.
شک و تردید، حالتی نفسانی است که از تساوی دو احتمال پدید می‌آید؛ یعنی امری که پنجاه در پنجاه باشد. این شک گاهی در عقیده، گاهی در
عبادات و گاهی در امور عادی است.
یک معنای وسواس در
اخلاق است که به معنای اندیشه بد، چیزی که شیطان در دل افکند، انگیزه‌های شیطانی که به ذهن خطور می‌کند، و غیره؛ و یک معنای دیگر در روان‌شناسی است و آن اینکه وسواس نوعی احساس اجبار و تکرار و تعقیب
اعمال و افکاری است که خود فرد بر بیهوده و بی‌معنا بودن آن‌ها واقف است؛ ولی نمی‌تواند افکار خود یا اعمال خود را کنترل کند.
بدبینی و سوءظن از صفات رذیله است و از آن نهی شده و این صفت زشت اخلاقی آثار و تبعات بدی در جامعه و زندگی فردی دارد و باعث لطمه خوردن به
شخصیت، احترام،
تقوا و پاکی افراد جامعه می‌شود و افراد جامعه را گرفتار ناامنی،
انحراف، عدم
اعتماد و تزلزل می‌کند و از سوی دیگر عقوبت و عذاب الهی را هم در پی‌دارد.
ظن و
گمان هر دو به یک معناست و ظن، نوعی ادراک نفسانی است که در این ادراک رجحان و غلبه وجود دارد و طرف راجح
شک را ظن می‌گویند یعنی اگر اعتقاد پنجاه در پنجاه را شک بدانیم، طرف راجح را ظن و گمان می‌گویند که بیش از پنجاه درصد است و بر شک غلبه دارد و ظن، نقطه مقابل وهم است که کمتر از پنجاه درصد است.
ظن مرتبه حدس کمتر از صددرصد تا پنچاه درصد است.و هم نیز حدس کمتر از پنجاه درصد به شمار می‌رود.
از نظر دینی سوءظن، یعنی گمان بد زدن درباره
سخن یا رفتار کسی که یقین به بد بودن آن رفتار نداریم؛ ولی به دلیلی نسبت به آن قضاوت منفی می‌کنیم؛ مثلاً عبادتی را از کی ببیند و در
ذهن خود فکر کند که آن شخص عبادتش را از روی
ریا انجام می‌دهد.
شک و تردید، حالتی نفسانی است که از تساوی دو احتمال پدید می‌آید؛ یعنی امری که پنجاه در پنجاه باشد و این شک گاهی در
عقیده است؛ یعنی اینکه در اعتقادات
تردید دارد و به یقین نرسیده است و گاهی شک در
عبادات است؛ مثلاً اینکه دو رکعت خوانده یا چهار رکعت و گاهی شک در امور عادی است که در همه آن‌ها علمی و اعتقادی پنجاه در پنجاه مطرح است.
واژه
وسواس دو معنا دارد:
یکی در
اخلاق که آن به معنای اندیشه بد، چیزی که
شیطان در دل افکند، انگیزه‌های شیطانی که به ذهن خطور می‌کند، و غیره.
و یک معنای دیگر در
روان‌شناسی دارد و آن اینکه وسواس نوعی احساس
اجبار و تکرار و تعقیب
اعمال و افکاری است که خود فرد بر بیهوده و بی‌معنا بودن آن‌ها واقف است؛ ولی نمی‌تواند افکار خود یا اعمال خود را کنترل کند؛ به عبارت دیگر، وسواس را می‌توان با عنوان افکار تکراری، مهاجم و غیر معقول تعریف کرد که ممکن است ناخوش‌آیند، شرم‌آور، نگران‌کننده یا وحشتناک باشد.
این وسواس روان‌شناختی بر دو نوع است:
آن این است که تصویرهای ذهنی و افکار تکراری فقط در ذهن است و به
عمل منجر نمی‌شود؛ مثلاً شخصی خیال می‌کند اگر دخترش رانندگی کند، اتفاق بدی می‌افتد؛ مثل اینکه تصادف می‌کند و از بین می‌رود یا اینکه شخصی بعد از خارج شدن از خانه تصور می‌کند که نکند گاز روشن مانده یا اینکه سیگارش روشن مانده و خانه را
آتش می‌زند.
به این معناست که علاوه بر تصویر ذهنی به عمل منجر می‌شود و اعمال ارادی تکراری انجام می‌دهد؛ مثلاً مرتب دست خود را می‌شوید یا دست خود را به بدن چسبانده تا مبادا کثیف شود.
مراد
قرآن کریم از اجتناب از ظن، خود ظن و
گمان نیست؛ چون ظن، خود نوعی
ادراک است و درِ دل باز است، ناگهان ظنی در آن وارد می‌شود و آدمی نمی‌تواند برای نفس و دل خود دری بسازد، تا از ورود ظن بد جلوگیری کند؛ پس نهی کردن از خود ظن صحیح نیست و مراد آیه، نهی کردن از ظن سوء و بد است و دستور به اینکه به ظن بد ملتزم نشوی و ترتیب اثر ندهی و به آن عمل نکنی و به لوازم آن التزام عملی نداشته باشی.
قرآن کریم که می‌فرماید: «
اِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ»؛ «بعضی ظن‌ها،
گناه است».
مراد آیه،
سوءظن و ترتیب اثر دادن به آن است؛ مثل اینکه نزد تو از کسی بدگویی کنند و تو دچار سوءظن به او بشوی و این سوءظن را بپذیری و در
مقام ترتیب اثر دادن برآمده، او را توهین کنی یا همان نسبت را که شنیده‌ای، به او بدهی یا اثر عملی دیگری بر مظنه‌ات بار کنی که همه این‌ها آثار بد و گناه دارد و
حرام است.
بدبینی و سوءظن از
صفات رذیله است و از آن نهی شده و این صفت زشت اخلاقی آثار و تبعات بدی در جامعه و زندگی فردی دارد و باعث لطمه خوردن به
شخصیت، احترام،
تقوا و پاکی افراد جامعه می‌شود و افراد جامعه را گرفتار ناامنی،
انحراف، عدم
اعتماد و تزلزل می‌کند و از سوی دیگر عقوبت و
عذاب الهی را هم در پی‌دارد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاوت ظن و گمان و شک و تردید و وسواس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۰/۲۸. [[رده:وسواس عملی]
