تفاوت انسان‌ها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تفاوت‌های فردی، انسان،
فطرت.
پرسش: آیا
قرآن مجید به تفاوت‌های فردی انسان‌ها مانند تفاوت در صفات، توانایی‌ها و هوش افراد نیز پرداخته است؟
پاسخ: بنابراین تفاوت انسان‌ها در
خلقت اعم از استعداد هوشی، جسمی و مالی برای
امتحان و چرخاندن اجتماع بر محور
تعاون است و خداوند متعال نیز بندگانش را بر پایه استعدادشان مکلف نموده است و این را در آیات
قرآن کریم بیان نموده است و خداوند انسان را بیش از قدرتش موظف و
مکلف نمی‌سازد.
پس هرکس به اندازه
عقل و طاقتش وظیفه دارد؛ لذا به افراد کم استعداد هیچ ظلمی از طرف
خداوند نشده است؛ چون در مقابل همین
استعداد از او وظیفه خواسته و در صورت
عمل به همان
تکلیف کم، از سعادتمندان خواهد شد. پس این تعبیرها نشان می‌دهد که وظایف و احکام الهی در حدود توانایی انسان‌ها است.
اصل فطرت خداجویی و
خداپرستی، در همه انسان‌ها یکسان وجود دارد؛ اما این به معنای آن نیست که مجموع گرایش‌های انسان‌ها و زمینه‌های مختلف رشد و
کمال آدمیان، در همه آنان به‌طور کامل مساوی باشد؛ زیرا هر یک از این زمینه‌ها تابع عوامل متعددی است که با اندک تغییر در آن عوامل، معلولشان نیز تغییر می‌پذیرد، البته این مسأله را نیز باید توجه داشت که در محاسبه الهی هرکس به تناسب آنچه خداوند به او داده مسئول است. بنابراین کسی که در محیط و شرایط تربیتی سالم‌تری قرار دارد، مسئولیت بیش‌تری نیز دارد و کسی که در شرایط دشوارتری است، مسئولیت کم‌تری دارد و در برابر زحماتش از
پاداش بیش‌تری بهره‌مند می‌شود؛ یعنی پاداش الهی در برابر انجام وظیفه است نه در برابر کمیت اعمال انسان‌ها؛ لذا ممکن است کسی در شرایط مساعد نتواند به همه مسئولیت‌هایش جامه
عمل بپوشاند و هرچند مقدار و کمیت عملش بیش‌تر از آن است که در شرایط دشوار
زندگی می‌کند، ولی او به وظیفه‌اش به‌طور کامل عمل کرده و به اجر الهی می‌رسد.
به عبارت دیگر هدف از
آفرینش انسان را می‌توان از دو جهت مورد نظر قرار داد:۱. از منظر الهی؛ ۲. از دید انسانی.
از نظر
خداوند، جهان جلوه‌ای از رحمت بی‌منتهای اوست؛ چرا‌که وجود
مقدس خداوند
کمال مطلق است و یکی از جلوه‌های کمال مطلق، فیض‌بخشی است. پس هر چه او
خلق کرد، عین
رحمت و بی‌نقصان است.
اما از دیدگاه انسان‌ها
جهان، محل تکامل است، موجودات یک‌سره در حال کمالند، برخی بیش‌تر و برخی کم‌تر، ولی همگان مرحله‌ای از آن را طی می‌کنند؛ لذا برای یکسان نبودن
آفرینش می‌توان این‌گونه استدلال کرد:
ادله‌ای که بر تفاوت در کیفیت
خلقت بیان می‌شود، بدین قرار است:
اگر همه یکسان بودند، تفاوت درجات و مراتب مطرح نبود و تکامل نیز بی‌معنا بود؛ چون در این صورت همه موجودات یکسان بودند و هرچیز همان بود که هست. هرم هستی یک مجموعه کامل و بدون کاستی است؛ چنان‌که خداوند می‌فرماید:
«و در
خلقت خداوند رحمان هیچ نقصانی نخواهی یافت، بارها به دیده
عقل در صنع الهی بنگر هیچ سستی و خللی در آن نتوانی یافت».
لازمه تکمیل بودن هستی و خلأ نداشتن آن، وجود‌های مختلف و متفاوت می‌باشد و این
جهان نمود کاملی از آن است.
تفاوت در کیفیت خلقت انسان‌ها نتیجه و لازمه حتمی نظام‌مندی و قانونمندی جهان هستی است؛ یعنی نظام خلقت نظام علت و معلول است و هیچ معلولی بدون علت به وجود نمی‌آید و تخلف هیچ معلولی از علت. نامه‌اش ممکن نیست (اصل ضرورت
عقل).
افزون بر این رابطه علت و معلول دارای قوانین و قواعد معین است (اصل سنخیت علت و معلول). اگر این دو اصل با دقت فلسفی مورد بررسی قرار گیرد، مشخص خواهد شد که بینا و نابینا تولد یافتن یک فرد و... لازمه حتمی مجموعه عللی است که در به وجود آوردن وی مؤثر بوده‌اند. حتی کیفیت آمیزش
والدین، زمان، مکان، روحیات و حالات روانی، وضعیت جسمی، نوع و مقدار غذاها و... هر یک به سهم خود نقشی در کیفیت تکوین جنین ایفا می‌کنند. در
قیامت نیز خداوند هرکس را به اندازه نعمتی که به او داده باز خواست می‌کند، پس اگر کسی از نعمتی محروم است در قبال آن از مزایای و تحفیف‌هایی برخوردار و به هر نحو ممکن
عدالت برقرار است.
برخی تفاوت‌ها عبارت‌اند از:
خدای متعال در یادآوری تعدای از
پیامبران الهی می‌فرماید: «و همه را بر جهانیان برتری دادیم و از پدران و فرزندان و برادران آنها را برگزیدیم و به راه راست
هدایت نمودیم»
خداوند متعال شیوه فرستادن
وحی بر
پیامبران نوعی فضیلت دانسته و می‌فرماید: «بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم. برخی از آنها، خدا با او سخن می‌گفت و بعضی را با درجاتی برتری داد... .
در جای دیگر می‌فرماید: «ما بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم و به
داوود زبور بخشیدیم».
خداوند متعال برخی را از نظر جسمی بر دیگری برتری داده، ولی محدودیت‌هایی دارند که علل متفاوت دارد.
أ. خداوند متعال به پیامبرش می‌فرماید: «ببین چگونه برخی را بر برخی برتری داده‌ایم و درجات
آخرت بزرگ‌تر و برتری آن بیش‌تر است.
ب. در جای دیگر می‌فرماید: «و او کسی است که شما را جانشینان (خود) در
زمین ساخت و درجات بعضی از شما را بالاتر از بعضی دیگر قرار داد تا شما را به‌وسیله آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید».
ج. در روایتی آمده که: «مراد از برتری از لحاظ صورت،
عقل، مال، عمر و نیروست».
د. خداوند در ادامه آیه می‌فرماید: «این تفاوت‌ها برای
آزمایش شماست؛ چرا‌که
امتحان در برنامه‌های الهی به معنی
تربیت و پرورش است و به این ترتیب نباید فکر کرد که خداوند عدالت را مراعات ننموده؛ بلکه با برتری‌ها و تفاوت‌ها، انسان‌ها به سنجش کشانده و خالصی‌ها را از ناخالصی‌ها جدا می‌سازد».
و. خداوند متعال در
سوره زخرف علت این برتری‌ها و تفاوت‌ها را کمک کردن انسان‌ها به هم‌دیگر دانسته که در واقع می‌خواهد به افراد پر استعداد با این کار پاداش دهد و به آنها که از استعداد کمی برخوردارند با دنبال کردن این‌ها در درخشش استعدادها و
صبر در مقابل کمی‌ها اجر دهد.
هـ . خداوند بخشنده که می‌فرماید: «آیا آنان
رحمت پروردگارت را تقسیم می‌کنند؟ ما معیشت آنها را در
حیات دنیا در میانشان تقسیم کردیم و بعضی را بر برخی دیگر برتری دادیم تا یک‌دیگر را مسخره کرده (و با هم همکاری نمایند) و
رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع‌آوری کنند، بهتر است».
بنابراین تفاوت انسان‌ها در
خلقت اعم از استعداد هوشی، جسمی و مالی برای
امتحان و چرخاندن اجتماع بر محور
تعاون است و خداوند متعال نیز بندگانش را بر پایه استعدادشان مکلف نموده است و این را در
آیات قرآن کریم بیان نموده است و خداوند انسان را بیش از قدرتش موظف و مکلف نمی‌سازد.
پس هرکس به اندازه
عقل و طاقتش وظیفه دارد؛ لذا به افراد کم‌استعداد هیچ ظلمی از طرف
خداوند نشده است؛ چون در مقابل همین استعداد از او وظیفه خواسته و در صورت عمل به همان
تکلیف کم، از سعادتمندان خواهد شد. پس این تعبیرها نشان می‌دهد که وظایف و احکام الهی در حدود توانایی انسان‌ها است.
۱.
انسان‌شناسی، محمود رجبی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
۲.
موضوع علم و دین در خلقت انسان، احد فرامرز قراملکی، مؤسسه فرهنگی آرایه.
۳.
عدل الهی، شهید مطهری، بحث راز تفاوت‌ها.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاوت انسان‌ها»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۰۶.
