تصرف شیطان در نماز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نماز، آداب باطنی نماز، تصرفات شیطان، مواظبت در نماز، حضور قلب.
پرسش: با این‌که یکی از آداب باطنی نماز، محافظت از تصرفات شیطان است، شیطان چگونه در نماز تصرف می‌کند؟
پاسخ: راه‌های تصرف شیطان در
نماز بسیار ظریف و دقیق است که تنها راه نجات آدمی از آن، فقط
اراده و تلاش و ریاضت خود آدمی است که با
استعانت و توجه عنایت حضرت حق میسر می‌شود.
نفوذ و تصرف شیطان در نماز را در جاهایی می‌توان یافت که بیش از عرصه‌های دیگر مورد اهتمام و توجه و شرط
قبولی نماز است؛ ازاین‌رو شیطان، هرکس را از طریق خودش و از آن‌جایی که زمینه آسیب‌پذیری او بیش‌تر است، می‌فریبد.
مواظبت از نماز از تصرف شیطان یعنی فراهم آوردن تمام شرایط یک نمازگزار واقعی و به پاداشتن نماز واقعی که از جمله آن‌ها، عبارت‌اند از: ۱. مواظبت بر
اعمال و رفتار؛ ۲. مواظبت بر
اوقات نماز؛ ۳. مواظبت بر
حضور قلب؛ ۴. مواظبت بر
اخلاص در نماز.
شیطان آن دشمن قسم‌خورده آدمی که به
ذات الهی قسم یاد کرده که همه را گمراه می‌کنم: «
فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ»؛
همواره در کمین انسان‌ها به خصوص انسان‌های مؤمن که در صراط مستقیم گام برمی‌دارند، نشسته است تا آن‌ها را با نیرنگ و مکاید خود گمراه سازد؛ چنان‌که خودش گفته «
لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ»
من در کمین راه راست تو نشسته‌ام؛ ازاین‌رو او در نماز که سرآمد همه
عبادات است، بیش از جاهای دیگر سرمایه‌گذاری می‌کند تا آن را مخدوش و
باطل سازد.
حال باید دید که او چگونه و از چه راه‌هایی در حریم قلب نمازگزار نفوذ و تصرف می‌کند؟ چراکه نمازگزار واقعی با دانستن این راه‌ها، از
نماز و این کالای نفیس خویش به‌خوبی مواظبت و محافظت می‌کند تا مورد دستبُرد این راهزن قرار نگیرد؛ چنان‌که خدای متعال آن را یکی از صفات مؤمنان واقعی برشمرده است: «
وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ».
به طور کلی، آنچه در نماز حقیقی و مقبول مورد اهمیت ویژه است، رعایت کردن آداب باطنیه نماز است که مهم‌ترین آن‌ها و رکن و رکین آن‌ها
اخلاص و حضور قلب در نماز است. اصلاً فرق نماز و
رکوع و
سجده ما با نماز
اهل بیت (علیهم‌السلام) و اولیای الهی در همین است و گرنه رکوع و سجود ما همان رکوع و سجود آن‌هاست و چیزی و ذکری اضافه‌تر از ما نداشته‌اند؛ اما فرق بین نماز ما و آن بزرگواران از
زمین تا
آسمان است.
حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «دو نفراز امت من به نماز می‌ایستند، در صورتی که رکوع و سجودشان یکی است و حال آن‌که میان نماز آن‌ها، مثل مابین
زمین و آسمان است».
حضرت
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در باب دعوت به تحصیل حضور قلب می‌فرماید:
قدری
تفکر کن که به حسب
روایات اهل بیت
عصمت (علیهم‌السلام) قبولی نماز، شرط قبولی دیگر اعمال است و اگر نماز قبول نشود، به اعمال دیگر اصلاً نظر نکنند؛
و قبولی نماز به اقبال قلب است که اگر اقبال قلب در نماز نباشد، از درجه اعتبار ساقط و لایق محضر، حضرت حق نیست و مورد قبول نمی‌باشد.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «بعضی از نمازها قبول می‌شود نصفش یا ثلثش یا ربعش یا خمسش تا عشرش قبول می‌شود و بعضی از نمازها چون جامه کهنه پیچیده، و به روی صاحبش زده می‌شود و نماز تو، مال تو نیست، مگر آن‌که به قلبت اقبال به آن کنی».
نفوذ و تصرف شیطان در نماز را در جاهایی می‌توان یافت که بیش از عرصه‌های دیگر مورد اهتمام و توجه و
شرط قبولی نماز است؛ ازاین‌رو شیطان، هر کس را از طریق خودش و از آن‌جایی که زمینه آسیب‌پذیری او بیش‌تر است، می‌فریبد؛ مثلاً «چون نوع مردم عباداتشان برای رسیدن به
نعمت‌های بهشت جسمانی است، شیطان از همین راه وارد شده و ریشه
ریا را در اعمال آن‌ها آبیاری می‌کند تا شاخ و برگ پیدا کرده و
حسنات آن‌ها را مبدل به
سیئات کند و آن‌ها را از طریق مناسک و
عبادات وارد
جهنم درکات کند و چیزهایی را که با آن می‌خواهد تعمیر آخرت کنند، اسباب تخریب آن می‌نماید».
مواظبت از نماز از تصرف شیطان یعنی فراهم آوردن تمام شرایط یک نمازگزار واقعی و به پاداشتن نماز واقعی که از جمله آن‌ها، عبارت‌اند از:
در خارج از نماز آدمی باید مواظبت بر اعمال و رفتارش داشته باشد و خود را از
وسوسه‌های شیطانی که او را دعوت به گناه و نافرمانی در برابر خدا می‌کند، دور کند. کسی که در بیرون نماز مراقب گوش و چشم و
زبان خویش نیست، در نماز هم نمی‌تواند آن‌ها را از تصرف شیطان حفظ کند.
نه گوشش با صدای حق آشناست و نه چشمش طاقت دیدن
معراج و
ملکوت را دارد و نه زبانش به
ذکر و
مناجات با حضرت حق گویا می‌شود.
یکی دیگر از تصرفات شیطان هنگام ادای نماز آن است که مدام آدمی را مشغول به کارهای دیگر می‌کند که نمازش را با تأخیر به جا بیاورد و او را از وقت فضیلت که
ثواب بسیار دارد، بی‌نصیب سازد یا
وسوسه می‌کند تا او در
مسجد و جماعات
مسلمین شرکت نکند.
اما بیش‌ترین سرمایه‌گذاری شیطان در نماز هنگام شروع نماز است که با گفتن
تکبیرة‌الاحرام گویی کار اصلی‌اش شروع می‌شود و به هر طریق ممکن به دنبال آن است که نگذارد نمازگزار در این معراج سیر کند و با خدای خویش به راز و نیاز بنشیند؛ ازاین‌رو فکر و قلب آدمی را از یاد خدا منصرف و به غیر او مشغول می‌کند. اگر اهل درس و
علم است، فکرش را مشغول درس و بحث می‌سازد و اگر کاسب است، او را به
تجارت و حساب و
کتاب، مشغول می‌کند و... درهرحال شیطان نمی‌گذارد که نمازگزار،
حضور قلب که مهم‌ترین و اساسی‌ترین شرط قبولی نماز است، داشته باشد.
شایان ذکر است حضور قلب معانی و مراتب گوناگونی دارد:
اولین مرتبه آن، عبارت است از این‌که قلب نمازگزار در محضر حضرت حق حاضر باشد و بداند که دارد معبود را
ثنا و ستایش می‌کند، گرچه نفهمد که چه ثنایی می‌گوید.
مرتبه دوم آن این است که قلب عابد در جمیع
عبادت حاضر است و می‌داند که حق را به چه توصیف می‌کند و در وقت ذکر و افعال عبادات قلبش متوجه مفاهیم و معانی آن است. علاوه بر این‌که خود این مرتبه هم درجات و مقامات مختلفی دارد، عرفا و حکما مراتب دیگری را برای حضور قلب ذکر کرده‌اند که در حد طاقت و توان ما نیست.
اما آنچه مهم است یکی از شگردهای بزرگ شیطان در این‌جا آن است که
انسان را به آن چیزی و مرتبه و مقامی که پیش خود دارد، سرگرم و دلخوش می‌کند و از رسیدن به مقامات و مراتب بالاتر باز می‌دارد.
یکی دیگر از مهم‌ترین ارکان نماز،
اخلاص در نماز است که باز شیطان بیش از هر جای دیگر از مراتب پایین اخلاص گرفته که قصد قربت داشتن و ریا نکردن در نماز است؛ تا بالاترین مراتب آن آدمی را از حیله‌ها و مکاید خویش در امان نمی‌گذارد؛ مثلاً اگر
امام جماعت است، برخی اوقات به این مشغول می‌سازد که ببین چه‌قدر نزد مردم شهر و دیار به علم و
تقوا معروف شده‌ای که مردم پشت سرت نماز می‌خوانند، چه این‌که اگر نمازش شلوغ شد یا اهل علم دیگری در نمازش شرکت کرد، شیطان وسوسه کرد تا
خضوع و خشوعش را بیش‌تر جلوه دهد.
اگر نمازگزار
مأموم است و در صف اول باشد، به نحوی دیگر نمازش را ضایع می‌کند که ببین چه آدم خوب و محترمی هستی که مردم تو را بزرگ شمرده و همیشه در اول وقت نماز در
مسجد هستی و مقید به آداب مستحب هستی. اگر صف آخر بماند، شیطان بدتر از اولی در نمازش تصرف می‌کند و به او
تلقین می‌کند که ببین چه آدم باتقوا، متواضع و افتاده‌ای هستی که با این‌که جای تو صف اول است، در صفوف آخر نشسته‌ای و اگر در خانه نماز بخواند، به طریق دیگر. به‌هرحال هیچ‌گاه آدمی از ضربات مهلک شیطان در امان نیست. تازه اگر برخی این مراحل را بتوانند پشت سر بگذارند، شیطان تهاجمش را سخت‌تر و شدیدتر می‌کند.
حضرت امام (رحمة‌الله‌علیه) می‌فرماید: اگر همگی عبادات برای مردم و مقاصد و منافع دنیوی نباشد، برای رسیدن به نعمت‌ها و لذت‌های بهشتی و شهوانی است. نماز که معراج
قرب الهی است، ما به جا می‌آوریم برای قرب به لذات بهشت، ربطی به تقرب
حق ندارد، مربوط به
اطاعت امر نیست، با رضای خدا فرسنگ‌ها دور است ... آیا باید این‌ها را که تمام برای
خودخواهی و پرستش نفس است، به خدا نسبت داد و پرستش حق دانست؟ ... فاش بگویم، پیش عرفای بالله و اولیای خدا، تمام این عبادات ما از
گناهان کبیره است.
در قسمتی دیگر می‌فرماید: آیا مناجات سیدالساجدین (علیه‌السلام) هم مثل
مناجات من و تو است؟ او هم برای
حورالعین و گلابی و انار این‌قدر سوزوگداز داشت؟ به خودشان قسم و انه لقسم عظیم اگر بشر پشت به پشت یکدیگر دهند و بخواهند یک «
لااله الا الله»
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را بگویند، نمی‌توانند».
حاصل آن‌که راه‌های تصرف شیطان در نماز بسیار ظریف و دقیق است که تنها راه نجات آدمی از آن فقط
اراده و تلاش و
ریاضت خود آدمی است که با استعانت و توجه عنایت حضرت حق میسر می‌شود.
۱. جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، مرکز نشر اسراء.
۲. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوة، انتشارات پیام آزادی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تصرف شیطان در نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۹/۰۹.
