• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاریخ پیدایش علم رجال

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: علم رجال، تاریخ پیدایش.

پرسش: تاریخ پیدایش علم رجال را بنویسید؟

پاسخ: تاریخ پیدایش علم رجال به اوایل نیمه دوم قرن اول هجری است و بعد از آن پیوسته رو به کمال بوده و کتاب‌های گوناگونی در این زمینه در طی قرون نوشته شده است.



قرآن کریم و سنت اهل بیت اطهار (عليهم‌السلام) از منابع اصلی آموزه‌های دینی ـ اعم از احکام، معارف، اخلاق و... ـ هستند؛ قرآن غالباً خطوط کلی را بیان می‌کند و تفسیر و تفصیل آن بر عهده پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و جانشینان معصوم آن حضرت است که در قالب روایات به دست ما رسیده است. بدین جهت، حدیث و علوم مرتبط با آن مانند علم درایه و رجال اهمیتی ویژه‌ دارند و آگاهی از آن‌ها برای کسانی که می‌خواهند آموزه‌های یادشده را اجتهادی کنند، یک ضرورت است که در این مختصر بحث کوتاهی درباره تاریخ پیدایش و رشد علم رجال خواهد شد.


«علم رجال علمی است که درباره حالات و اوصاف راویان حدیث از آن جهت که دخالت در جواز و عدم جواز قبول قولشان {در خصوص نقل روایات معصومان (علیهم‌السلام)} دارد (مثل عدالت و فسق و وثوق و...) بحث می‌کند».
[۱] قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۸۶، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.



در بین راویان احادیث افراد مختلف با آرا و عقاید گوناگون و خصوصیات اخلاقی متفاوت وجود دارند که با انگیزه‌های مختلف به نقل روایت پرداخته‌اند.

۳.۱ - راویان از دیدگاه امام علی

چنان‌که علی (علیه‌السلام) راویان را به چهار دسته تقسیم می‌کنند:

۱. منافقان؛
۲. کسانی که در نقل حدیث دچار خطا و اشتباه شده‌اند؛
۳. کسانی که تخصص در حدیث را نداشته و جاهلانه به آن دست زده‌اند؛
۴. کسانی که احادیث را به‌درستی فرا گرفته و صادقانه نقل کرده‌اند.

۳.۲ - دسته مورد پذیرش

روشن است که تنها به روایات راویان قسم چهارم با اطمینان می‌توان دل داد و آن‌ها را حجت دانست؛ اما روایات بقیه اقسام راویان به‌راحتی قابل پذیرش نیستند؛ خصوصاً راویان منافق که با انگیزه دشمنی اقدام به جعل و تحریف متون یا اسناد روایات کرده و آنها را به دروغ به معصوم (عليه‌السلام) نسبت داده‌اند و این عمل زشت را حتی در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز انجام می‌دادند که آن حضرت در مقابل آنان موضع‌گیری کردند.

۳.۳ - شناخت راویان

از آن‌جایی که برای شناخت میزان ارزش و اعتبار روایات باید راویان آن‌ها را شناخت و این امر با علم رجال محقق می‌شود، به همین جهت علم رجال پدید آمد.


علم رجال، یکی از قدیمی‌ترین علوم اسلامی است و قدمت آن به اوایل نیمه دوم قرن اول باز می‌گردد؛

۴.۱ - نوشتن کتاب‌ها

چنان‌که ابو‌رافع (کاتب علی (علیه‌السلام)) برای اولین بار کتابی در این زمینه نوشت و در آن اسامی شیعیان علی (علیه‌السلام) و نیز اسامی شرکت‌کنندگان در جنگ‌های بصره، صفین و نهروان را نوشت.
پس از او نیز افراد دیگری از شیعیان در زمان ائمه (علیه‌السلام) در این باره کتاب نوشتند؛ مانند: عبدالله بن جبله (متوفی ۲۱۹) از اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام)، حسن بن علی بن فضال (متوفی ۲۲۴) از اصحاب امام کاظم (عليه‌السلام)، علی بن الحسن متولد ۲۰۶، فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا (علیه‌السلام)، محمد بن خالد برقی از اصحاب امام کاظم (عليه‌السلام) و احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفی ۲۷۴)؛ ولی متأسفانه کتاب هیچ‌کدام از افراد ذکرشده، اکنون در دست نیست.
[۷] قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۸۹-۹۰، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.

اما علمای دیگری پیوسته در طی قرون بعدی در این موضوع تألیفات گران‌سنگی داشته‌اند که در این نوشتار تنها اصول اولیه علم رجال به صورت مختصر معرفی می‌شوند:

۴.۲ - اصول اولیه علم رجال

این کتاب‌ها با استفاده از کتاب‌هایی که ذکر شده، نوشته شده است و عبارت‌اند از:

۴.۲.۱ - رجال الکشی

اختیار معرفة الرجال معروف به رجال الکشی است. مرحوم ابوعمرو محمد بن عبدالعزیز کشی ـ معاصر مرحوم کلینی ـ کتابی در علم رجال با عنوان «معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین» یا «معرفة الناقلین» نوشت که به دست سید بن طاووس و شهید ثانی نیز رسیده است؛ ولی اکنون در دست نیست. این کتاب دارای اشکالات و اشتباهاتی بوده است که مرحوم شیخ طوسی آن را تصحیح کرد و اضافات آن را حذف کرد و به شکل مختصر تحت عنوان اختیار الرجال به جهان دانش عرضه داشت.

۴.۲.۱.۱ - ویژگی

ویژگی این کتاب این است که روایاتی که درباره راویان احادیث به ترتیب صحابه هر یک از معصومین (علیه‌السلام) وارد شده است در ذیل عنوان هر یک از آن‌ها ذکر شده است که خواننده می‌تواند با استفاده از آن روایات به حقیقت حال آنها آشنا شود.
[۹] قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۹۰ ـ ۹۱، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
[۱۱] حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۱-۲۲.


۴.۲.۲ - رجال النجاشی

این کتاب تألیف شیخ ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس مشهور به «النجاشی» (متوفی ۴۵۰) می‌باشد. بعضی ویژگی‌های این کتاب، عبارت‌اند از:

۴.۲.۲.۱ - ویژگی‌ها

۱. اختصاص به رجال شیعه دارد و اگر از غیر شیعه هم نامی به میان می‌آورد به جهت این است که آن شخص یا از شیعه روایت نقل کرده یا کتابی برای شیعه نوشته است.
۲. غالباً به جرح و تعدیل راویان به صورت مستقل یا در لابه‌لای بحث‌هایش پرداخته است.
۳. مؤلفش در این علم تخصص والایی دارد و بسیار دقیق است و معروف است که ایشان ضابطه‌مندترین علمای رجال است و حتی دقتش از شیخ طوسی و علامه حلی نیز بیش‌تر است.
۴. مؤلفش علاوه بر دقت بالا دارای اطلاعات فراوانی هم در این علم می‌باشد.
[۱۲] قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۹۷ـ۹۹، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
[۱۴] حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۲-۲۳.


۴.۲.۳ - الفهرست و الرجال

این دو کتاب از تألیفات دانشمند نامی شیعه در قرن ۴ و ۵ (۳۸۵-۴۶۰)، شیخ الطائفة ابی‌جعفر محمد بن حسن طوسی (رحمة‌الله‌علیه) می‌باشد. بعضی معتقدند، شیخ طوسی کتاب «الفهرست» را قبل از کتاب «الرجال» نوشته است؛ چراکه در کتاب دوم در قسمت «من لم یروعنهم علیهم السلام» (کسانی که از ائمه (علیهم‌السلام) روایت نکرده‌اند)، موارد زیادی را به کتاب «الفهرست» خود ارجاع می‌دهد.

۴.۲.۳.۱ - ویژگی الفهرست

۱. از جمله مشخصات کتاب الفهرست این است که این کتاب به منظور معرفی مؤلفان اصول، و تألیفات آنان نوشته شده و ۹۰۰ تن از نویسندگان و حدود ۲۰۰۰ جلد کتاب را معرفی کرده است.اما با این‌که در اول کتابش وعده کرده که به جرح و تعدیل راویان نیز بپردازد، ولی این کار را فقط درباره عده کمی از آنان انجام داده است.
۲. ویژگی دیگر آن این است که می‌توان به کمک آن روایاتی را که مؤلف (رحمة‌الله‌علیه) در کتاب تهذیبش از اصول اصحاب بدون ذکر طریقش به آن‌ها ذکر کرده، از ارسال خارج کرد؛ چون طرق آن‌ها در این کتاب آمده است.
[۱۶] حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۵.


۴.۲.۳.۲ - ویژگی الرجال

بعضی مشخصات کتاب دوم (الرجال ـ رجال الطوسی)، عبارت‌اند از:
۱. استقصا و ذکر تمام اصحاب پیامبر و ائمه اطهار (علیه‌السلام) به طوری که حتی ظالمان، فاسقان، معاندان و...را نیز ذکر کرده است؛ مثلاً خلفا و معاویه و عمرو بن العاص و امثال آن‌ها را جزء اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) آورده است؛ حتی اگر روایت هم نقل نکرده باشند؛ چنان‌که کسانی چون عبیدالله بن زیاد و... را از اصحاب علی (عليه‌السلام) شمرده و منصور دوانیقی را هم جزء اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) ذکر کرده است.
۲. راویان متأخر از عصر ائمه (علیهم‌السلام) را نیز ذکر کرده است.
[۱۷] حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۴.



تذکر: برخی، اصول اولیه علم رجال را همان کتاب‌هایی که معرفی شدند می‌دانند و از آن‌ها با عنوان «کتب اربعه رجالیه» یاد می‌کنند؛
[۱۸] قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۹۰، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
ولی آیت‌الله سبحانی با تذکر این مطلب، چهار کتاب دیگر را به جهت قدمتشان جزء این دسته از کتب رجالی ذکر می‌کند که عبارت‌اند از:
۱. رجال البرقی؛
۲. رساله ابی‌غالب رازی؛
۳. مشیخة الصدوق؛
۴. مشیخة الشیخ الطوسی.


در طول تاریخ، علمای علم رجال پیوسته در فکر تکمیل این علم بوده‌اند و کتاب‌های فراوانی با ویژگی‌های متمایز از خود به یادگار گذاشته‌اند که راه‌گشای دانش‌پژوهان و محقق در این عرصه می‌باشند که حتی معرفی اجمالی همه آن‌ها بسی فراتر از حجم این نوشته را می‌طلبد؛ به همین جهت تنها به ذکر نام مهم‌ترین کتاب‌ها و مؤلفان آن‌ها بسنده می‌شود:
۱. فهرست منتجب الدین، تألیف علی بن عبیدالله بن حسن بن حسین.
۲. معالم العلما، تألیف محمد بن علی بن شهر آشوب (م ۵۸۸).
۳. رجال ابن داود، تألیف، حسن بن علی بن داود حلی، معاصر علامه حلی و متولد ۶۷۴.
۴. خلاصة الاقوال فی علم الرجال معروف به رجال العلامه، تألیف علامه حسن بن یوسف بن مطهر (م ۷۲۶).
۵. مجمع الرجال، تألیف زکی‌الدین عنایت‌الله قهبای از شاگردان مقدس اردبیلی (م ۹۹۳).
۶. منهج المقال، تألیف محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی (م ۱۰۲۸).
۷. جامع الرواة، تألیف شیخ محمد بن علی اردبیلی که سال ۱۱۰۰ زنده بوده است.
۸. نقد الرجال، تألیف سیدمصطفی تفرشی (م ۱۰۴۴).
۹. منتهی المقال فی احوال الرجال، تألیف شیخ ابوعلی محمد بن اسماعیل حائری (م ۱۲۱۵/ ۱۲۱۶).
۱۰. بهجة المقال، تألیف شیخ علی بن عبدالله محمد بن محب الله بن محمدجعفر علیاری تبریزی، (م ۱۳۲۷).
۱۱. تنقیح المقال فی معرفة علم الرجال، شیخ عبدالله مامقانی (م ۱۳۵۱).
۱۲. قاموس الرجال، تألیف شیخ محمدتقی تستری (شوشتری)، (م ۱۴۱۶).
۱۳. طرائف المقال، تألیف سیدمحمد شفیع موسوی تفرشی.
۱۴. مرتب الاساتید، تألیف آیت‌الله بروجردی (م ۱۳۸۰).
۱۵. معجم رجال الحدیث، تألیف آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی (م ۱۴۱۴).


تاریخ پیدایش علم رجال به اوایل نیمه دوم قرن اول هجری است و بعد از آن پیوسته رو به کمال بوده و کتاب‌های گوناگونی در این زمینه در طی قرون نوشته شده است.


۱. کلیات فی علم الرجال، همان، ص۵۳-۱۴۷.
۲. علوم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص۸۶-۱۰۶.
۳. المدخل الی علم الرجال و الدرایة، همان، ص۱۶-۴۲.


۱. قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۸۶، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
۲. شیخ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۸۰، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۳. دشتی، محمد، نهج البلاغه، ص۲۱۹، خ ۲۱۰، بند ۳۱۴، قم، پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹.    
۴. دشتی، محمد، نهج البلاغه، ص۲۱۹، خ ۲۱۰، بند ۲، قم، پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹.    
۵. شیخ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۸۰، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۶. سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ج۱، ص۵۷، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۶۹.    
۷. قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۸۹-۹۰، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
۸. سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ج۱، ص۵۷، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۶۹.    
۹. قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۹۰ ـ ۹۱، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
۱۰. سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ج۱، ص۵۸ ۶۰، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۶۹.    
۱۱. حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۱-۲۲.
۱۲. قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۹۷ـ۹۹، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
۱۳. سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ج۱، ص۶۳ ۶۰، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۶۹.    
۱۴. حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۲-۲۳.
۱۵. شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵، ص۸ (مقدمه محقق کتاب).    
۱۶. حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۵.
۱۷. حسینی قزوینی، سیدمحمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایة (جزوه درسی پایه هشتم حوزه علمیه)، ص۲۴.
۱۸. قربانی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص۹۰، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸.




سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تاریخ پیدایش علم رجال»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۲/۲۲.    



جعبه ابزار